تفاوت مزاج و اخلاط اربعه و رابطه آنها

امروزه افرادی با عناوین مختلفی بدون داشتن مهارت و دانش لازم، وارد حیطه طبابت می شوند ، ممکن است برخی اصطلاحات را بدون توجه به ظرافت های آنها ،بکارببرند و اشتباهاتی را که دیگران انجام داده اند آنها نیز انجام دهند . از جمله مواردی که بررسی آن در طب حایز اهمیت است ،تفاوت مزاج و اخلاط اربعه می باشد .

در زمینه تفاوت مزاج و اخلاط اربعه ابتدا باید این مفاهیم مورد بررسی قرار گیرد. در طب مزاج به معنای یک کیفیت حاکم بر جسم مرکب می باشد . کیفیت یک حالت و پارامتر می باشد ؛مثلا بو ، رنگ ، شکل و ... کیفیت برای یک جسم می باشند و از مفاهیم ذهنی هستند و مانند جسم قابل دیدن و اندازه گیری وماده نیستند . مزاج هم چون یک کیفیت است ، مانند سایر کیفیت ها قابل دیدن و اندازه گیری نیست.

رابطه بین ارکان و مزاج موجودات

در خلقت هستی چهار رکن دخیل بوده و تمام اجسام عالم با توجه به کارکردی که دارند از این ارکان بهره برده اند . بنابراین تمام موجودات از جمله انسان و اندام های او از از ترکیب ارکان اربعه به نسبت حکیمانه ای بهره مند هستند و هرموجودی اندام هایش مرکب از این چهار رکن می باشد که به آنها جسم مرکب می گویند و از ترکیب این کیفیت ها یک کیفیت جدید حاصل می شود که حاکم بر جسم مرکب است که به آن مزاج می گویند.بنابراین بر اساس تفاوت مزاج و اخلاط اربعه، مزاج ماده نیست و یک کیفیت می باشد . با توجه به آنچه مطرح شد در عالم خلقت دو مزاج مفرد و مرکب وجود دارد . چهار مزاج مفرد که شامل تر ،خشک ،گرم و سرد است و چهارمزاج  مرکب از جمله: سرد و خشک ،سرد و تر ، گرم و خشک و گرم و تر .

بیان تفاوت کلیدی مزاج و خلط

در طب یک مفهوم مهم و کلیدی وجود دارد که بسیاری آن را با مزاج یکسان دانسته و این امر موجب اشتباهات لفظی و مفهومی شده است . برخی تصور می کنند که مزاج ها همان اخلاط اربعه هستند، در حالی که چنین تعریف و یکسان گزینی بین این دو مفهوم نادرست می باشد و به تفاوت مزاج و اخلاط اربعه توجه نشده است .

در اثر هضم دوم غذا (هضم کبدی ) یکسری اخلاط تولید می شود که به آنها اخلاط اربعه گفته می شود . این اخلاط ماده هستند و ویژگی های ماده را دارند یعنی قابل دیدن ، لمس کردن ،اندازه گیری و ... می باشد . عبارت است از :

- مایعی قرمز کم رنک مایل به زرد (صفرا) است که در هضم غذا ،باز کردن مسیر خون در عروق ،افزایش تیزی و کارایی مغز و ... مفید است و از همه خلط ها سبکتر و ضد عفونت می باشد .

- مایع سرخ رنگ بنام خون یا دم است که حامل اکسیژن و مواد غذایی برای سلول ها می باشد. دم از صفرا سنگین ترمی باشد .

- مایعی که قرمز کم رنگ متمایل به سفید است که بلغم نام دارد و موجب لغزش مفاصل روی هم می شود و موجب تشکیل بافت عصبی و سلول های مغز است و از همه خلط ها سنگین تر می باشد .

- مایعی که قرمز تیره متمایل به سیاه است و سودا نام دارد.  موجب تحریک اشتها و تشکیل بافت استخوان و ... می شود و از همه خلط ها سنگین تر است.

با توجه به تعریفی که برای مزاج ارایه گردید ،تفاوت مزاج و اخلاط اربعه روشن می شود. اخلاط اربعه با توجه به ماده بودن ، دارای مزاج خاص خود می باشند.یعنی سودا دارای یک مزاج ،صفرا دارای یک مزاج ، دم و بلغم نیز دارای مزاج های خاص خود می باشند . بنابراین سخن برخی که می گویند مزاج چهارتا است و آنها عبارت اند از سودا ،صفرا،دم و بلغم نادرست است .در حقیقت مزاج های مرکب چهارتا هستندکه شامل : سرد و خشک ، سرد و تر ،گرم و خشک و گرم و تر می باشد و هرکدام از اخلاط اربعه نیز یک مزاج مخصوص خود مانند اعضا بدن و تمام خلقت هستی دارند مثلا؛ خلط یا ماده سودا دارای مزاج سرد و خشک ،صفرا دارای مزاج گرم و خشک ؛دم مزاج گرم و تر و بلغم دارای مزاج سرد و تر می باشد .

وقتی می گوییم مزاج سودا ، به این معناست که کیفیتی که حاکم بر سودا است ،سرد و خشک می باشد و از ویژگی های سودا، سرد و خشک بودن است و به این معنا نیست که سودا یکی از انواع مزاج است و مزاج را تقسیم بندی کنیم که یک نوع آن سودا است و سه نوع دیگر آن صفرا،بلغم و دم می باشد. با این اوصاف تفاوت مزاج و اخلاط اربعه مشخص می شود .

در تفاوت مزاج و اخلاط اربعه توجه به این نکته ضروری است که اصطلاح دموی مزاج ، سوداوی مزاج و ... که در برخی کتب و سخنان بزرگان مطرح شده است ،به این معنا نیست که دم ،سودا و ... مزاج است بلکه به این معناست که مزاج آنها شبیه خلط دم ،گرم و تر است یا شبیه خلط سودا،سرد و خشک یا شبیه خلط صفرا ،گرم و خشک ویا شبیه خلط بلغم،سرد و تر است.

شاید یکی از علت هایی که به جای مزاج از دم و بلغم و ... استفاده می کنند ، برای این باشد که چون اخلاط اربعه ماده هستند و ملموس تر می باشند به ذهن نزدیک تر هستند . بنابراین از دید آنها صفراوی مزاج یعنی مزاجش ،شبیه مزاج صفرا است و چون مزاج صفرا گرم و خشک است پس مزاج او نیز گرم و خشک است نه اینکه بدنش زیاد خلط صفرا تولید کرده باشد.در مورد دموی مزاج ،سوداوی مزاج و بلغمی مزاج امر به همین منوال است .

منابع :

_مزاج شناسی و درمان  همه بیماریها، رضا میرزایی .

-معجم مصطلحات الطب النفسی ،لطفی شربینی .

-مجموعه آموزش های استاد یوسفی .

تهیه شده توسط خانم زارعی عضو تحریریه صدای حکیم و دستیار استاد یوسفی