بهترین راهکارهای درمان بیخوابی در طب سنتی

چکیده

بیخوابی از شایعترین اختلالات خواب است که استرسهای زندگی امروزی تأثیر زیادی در افزایش آن دارد. شیوع قابل توجه بیخوابی در جهان و ایران به دلیل نیاز به انواع روشهای درمانی، بار اقتصادی فراوانی به فرد و جامعه تحمیل میکند. علاوه بر آن تأثیر بیخوابی در روابط اجتماعی و فعالیت شغلی، عملکرد روزانه فرد را نیز مختل میکند.

بیشتر بدانید: تدابیر خواب و بیداری در دوره مبانی سطح 2 طب شریف

بهترین راهکار های درمان بیخوابی در طب سنتی(تدابیر خواب و بیداری)

مقدمه

خواب و بیداری از جمله «اصول شش گانه زندگی سالم» (سته ضروریه) و لازمه حیات انسان و حیوان است که بدون آن دو، زندگی بر نظام نمی ماند. خواب تقریباً یک سوم حیات انسان را در برمیگیرد و وجود آن برای بقا ضروری است.  در طب سنتی، خواب را به سکون و بیداری را به حرکت تشبیه کرده‌اند. بدن در حال سکون و خواب هر دو ثابت و در حال استراحت است و هر دو برای بدن رطوبت بخش هستند و هر دو از بین برنده خستگی هستند.

 از نظر حکما در طب سنتی ،هر دو حالت بیداری و حرکت ،حرارت را افزایش می دهند و هردو موجب خستگی می شوند.

در منابع طب سنتی آمده است که هر گاه نفس آدمی از تجسس چیزهایی که از طریق حواس رسیده است دست بردارد و اندام های حسی ( گوش، چشم، لامسه، بویایی و چشایی ) از وظایفشان دست بکشند خواب رخ می دهد. علت به خواب رفتن از لحاظ مزاجی تاثیر رطوبت بر مغز است . با تاثیر رطوبت مغز دستوردهی مغز به اعضا قطع و خواب رخ می دهد . هرچقدر این رطوبت به اندازه لازم به اعتدال باشد خواب خوش تر خواهد بود و اختلالات خواب به فساد و اختلالات رطوبت بستگی دارد . منبع ذخیره و جبران اعمال حیاتی بدن ما خواب است.

امروزه در مطالعات جدید طب نوین  نیز به اهمیت خواب پی برده‌اند و نقش آن را در تقویت سیستم ایمنی بدن، ترمیم اعصاب، حفظ کارآمدی سیستم عصبی، ساماندهی یـادگیری و حافظه و رشد کودکان و نوجوانان کاملا موثر می‌دانند.

 دلایل احتیاج بدن به خواب در طب سنتی:

1. در بیداری دائم به دلیل زیادی حرکت جوهر روح در بدن به دلیل تحلیل تمام و کمال به فنا می رودوامر حیات مختل می‌شود.

2. اگر انسان همیشه بیدار باشد انرژی و سلولهای از دست رفته آنطور که باید و شاید جایگزین نمی شود چون در بیداری نفس مشغول افعال حیوانی، حرکات ارادی و احساسات است.

3. در طول بیداری به مرور روح تحلیل رفته دچار انبساط شده و از تراکم لازم که برای حمل قوا نیاز است کاسته می شود.

 نکاتی در مورد خواب در طب سنتی :

درخواب چون روح به عمق بدن می‌رود لذا از سطح و ظاهر بدن خارج شده و ظاهر اعضا سرد میشود

رطوبت بخش است و رطوبت بسیار خود مایه سردی و برودت است.

خواب می‌تواند مفید باشد اگر به اعتدال و طبیعی اتفاق بیفتد و می تواند مضر باشد اگر غیر اعتدال و غیرطبیعی باشد.

خواب باید زمان مشخصی داشته باشد .بهترین زمان آن درساعات 10-9 شب تا حدود 4 صبح یا هر زمانی قبل از طلوع خورشید

مدت زمان خواب بستگی به مزاج فرد دارد اما در یک احتساب کلی حداقل 6 ساعت باید باشد .

اتصال و عمق خواب نیز بسیار حائز اهمیت است .

ارتباط خواب با غذا نیز اهمیت دارد . خوابیدن در حالت گرسنگی و سیری هر دو مضر است .خصوصا در حالت گرسنگی ضرر بیشتری دارد .

دو شرط لازم و ضروری برای خواب  تاریکی مطلق و  سکوت و آرامش مطلق می باشد .

محیط خواب باید عاری از سروصدا، نور،رایحه و بوی عفونت باشد .

مضرات خواب روز

 *روح جوهر نورانی دارد و در طول روز که هوا روشن است تمایل او به ظاهر و اجرام نورانی و آسمانی است خوابی که در طول روز اتفاق می‌افتد و روح به عمق بدن نمیرود با این منافات دارد این دو حرکت متضاد روح را دچار حیرت و سرگردانی می کند.

* فساد رنگ رخسار خون به دلیل عدم حرکت دچار غلظت و تراکم میشود رنگ چهره را از بین می‌برد.

* مضر طحال چون اخلاط غلیظ را به سمت خود جذب می کند.

*بد بوی دهان چون غذا در معده فاسد می شود و بخارات آن به سمت دهان می آید در شب به دلیل اینکه رو به صورت تام توجهش به باطن است هضم دچار فساد نمی شود

*کندی ذهن

دو علل  بی خوابی در طب سنتی:

در اغلب متون طب سنتی ایران از بی خوابی تحت عنوان «سهر» نام برده می شود ک علت آن بر دو نوع است :

1-   علل اختیاری:

عواملی که اراده ی شخص در ایجاد آنها دخالت دارد و خود فرد میتواند با حذف آن عوامل از زندگی خویش به برطرف شدن بی خوابی خود کمک کند و شامل موارد زیر میباشد:

* اشتغال به امور صناعی مثلا برای شغل نگهبانی باید بیدار بماند مخصوصاً در فردی که مزاج طبیعی مغزاو خشک باشد.

* کم غذا خوردن به اندازه ای که باعث خشکی مزاج مغز شود و بی خوابی ایجاد کند.
* زیاد غذا خوردن به اندازه ای که از سنگینی معده وعدم توانایی هضم غذا در معده دچار بی خوابی شود

* نور وروشنایی محل خواب در فردی که مستعد بی خوابی است ایجاد بیخوابی میکند.

          * استفراغ زیاد ، یا راه رفتن در آفتاب در هوای گرم باعث خشکی مغز و بی خوابی میشود .

2-  علل غیراختیاری

عواملی که به صورت ناخواسته در فرد ایجاد بی خوابی میکنند و در دو حالت سلامتی و بیماری روی میدهند:
*حالات روحی که در زمان سلامتی فرد روی میدهد مانند غم و اندوه، ترس و افکار زیاد و پریشان. این حالات در بیش تر افراد باعث بیخوابی میشود

*بیماری : در درمان آن باید نسبت به مرطوب کردن مغز اقدام کنند .

اثرات «سته ضروریه» بر روی خواب و بیخوابی:

.1آب وهوا

گرمی و خشکی هوا در تابستان بر بدن انسان غالب میشود. روزهای تابستان نیز طولانیتر هستند و به دلیل حرکت بیشتر، انسان در بیداری زودترخسته میشود و به استراحت بیشتری نیاز دارد تا خشکی بدن برطرف شود و ترطیب صورت پذیرد. پس، نیاز به خواب در تابستان بیشتر میشود. در پاییز نیزبه دلیل مزاج فصل، نیاز به خواب بیشتر از بهار است. در زمستان به دلیل سردی و کوتاهی روز نیاز به خواب، بسیار کمتر از دیگر فصول است. در بهار، طبیعت به خواب مایلتر است، زیرا رطوبات بدنی در این فصل تحلیل میروند و تمایل مردم به خواب بیشتر میشود؛

.2غذا ها و نوشیدنی ها

کم غذا خوردن به اندازهای که باعث خشکی مزاج مغز شود و همچنین زیاد غذا خوردن به اندازهای که به علت سنگینی معده، ناتوانی در هضم غذا ایجاد شود، میتوانند بیخوابی ایجاد کنند.

 خوردن غذای نفّاخ مانند باقلا، عدس، تره و شنبلیله باعث بالارفتن بخارات به سر، ایجاد سنگینی در سر، سردرد، تخیل خیالات فاسد، دیدن خوابهای وحشتناک و در نتیجه بیدار شدن از خواب و ترس در خواب میشود.

 3.حرکت و سکون

اهمیت ورزش در حفظ سلامتی آنقدر مهم است که حکیمِ طبیبِ نامیِ ایران زمین، ابن سینا، ورزش را بر تغذیه مناسب مقدّم میداند و میفرماید: «ما کان مُعظم تدبیر حفظ الصحّه هو ان یَرتاض، ثمّ تدبیر الغذا، ثمّ تدبیر النوم». ورزش یکی از مصادیق بارز «حرکت و سکون» است. حرکات شدید بدنی که منجر به خستگی شوند و حتی نزدیکی که یک نوع حرکت محسوب میشود، باعث تشدید بیخوابی میشوند، ولی ورزش خفیف، ماساژ ملایم کف پا و سکون به خواب مناسب کمک میکند .

.4احتباس و استفراغ

استفراغ زیاد (منظور از استفراغ، رهایی و فراغت بدن از مواد زاید به روشهای گوناگون مانند اسهال، قی، دفع ادرار، حجامت، فصد، زالو، تعریق و دفع اخلاط تنفسی و... است) باعث دفع رطوبات بدن میشود و با ایجاد خشکی بدن و دماغ، بیخوابی را تشدید میکند.

5.اعراض نفسانی

حالات روحی مانند غم و اندوه، ترس و افکار زیاد و پریشان در بیشتر افراد باعث بیخوابی میشود، زیرا شدت گرمایی که در مزاج روح پدید میآید، باعث خروج روح به ظاهر بدن میشود و بیخوابی به وجود می آید.( البته در کتابهای شرح الاسباب» و «اکسیر اعظم» شادی و نشاط نیز از حالات روحی منجر به بیخوابی شمرده شده است (.

خواب های نامناسب

عیلوله: بعد از نماز صبح عامل بیماری

حیلوله: بعد از نماز ظهر عامل فراموشی و آلزایمر

فیلوله: خواب قبل از اذان مغرب عامل نزله، بزرگی طحال، کندذهنی، کاهش اشتها و بیماری های گوارشی

 تنها خواب مفید طول روز خواب قیلوله قبل از ظهر و قبل از خوردن غذا است.

اثرات کم خوابی و بیخوابی در طب سنتی:

1. از بین رفتن رطوبت اصلی بدن

 2. غلبه خشکی بر مغز

 3. اختلال در هضم

 4.ضعف قوا و ارواح

 5.تیرگی رنگ پوست

بهداشت خواب

خواب خوب پیوسته و عمیق است و بعد از بیدار شدن فرد احساس نشاط دارد

میزان نیاز بدن به خواب در مزاج های مختلف از چهار ساعت تا ۸ ساعت است

افراد دارای مزاج گرم به خواب کمتری نیاز دارند

حداقل ۲ تا ۳ ساعت از شام خوردن فاصله داشته باشد

از غذاهای سنگین و پر ادویه پرهیز شود شیربرنج حریره بادام نان و پنیر باعث بهبود کیفیت خواب میشود

از خوردن حبوبات نفاخ لوبیا و عدس پرهیز شود چون علاوه بر اختلال در خواب خواب های پریشان هم می آورد

دمای محل خواب معتدل باشد نه خیلی گرم و نه خیلی سرد

هورمون ملاتونین درتنظیم سطح قندخون و تقویت سیستم ایمنی فرد نقش اساسی دارد

از هیجانات قبل از خواب پرهیز شود مانند تماشای تلویزیون، بازی موبایل، خبرهای قبل از خواب.

مجادله بحث و پرخاشگری قبل از خواب ممنوع است

بستر خواب باید تا حدی نرم و ملایم باشد اگر سفت باشد فشار به اعصاب وارد می‌آورد

حتما وقت خواب یک رو انداز داشته باشید

افرادی که مزاج سرد و تر یا سوء مزاج سرد و تر یا بلغمی دارند حتماً در وقت خواب سر گردن و کف پاها پوشیده باشد.

گوشی موبایل به حالت سکون با حداقل یک متر فاصله از شما باشد

خوابیدن بر روی تخت برای اغلب افراد مفید نیست ارتباط فاصله بدن هرچه با زمین و کف اتاق دور تر باشد انرژی های منفی دیرتر و کمتر تخلیه می‌شود

بهتر است که حمام داخل اتاق و محل خواب نباشد به علت تاثیر رطوبت روی مفاصل خوابیدن به پشت ممنوع چون باعث ریزش ترشحات مغزی به پشت حلق می شود و عوارض بیشماری مثل بی‌خوابی، کابوس، صرع، سکته، درد پشت، بیماریهای روده و معده به دنبال دارد

خوابیدن مدام بر روی صورت هم ممنوع است

یکی از بهترین حالات خواب به پهلو خوابیدن و یک بالش بین زانو قرار دادن است

بالش زیر سر باید سر و گردن و ستون مهره‌ها را در یک راستا قرار دهد

نکاتی برای داشتن یک خواب آرام در طب سنتی:

1. ماساژ که به پاها ختم شود با روغن بادام شیرین اگر فرد واریس داشته باشد باید با ملایمت ماساژ داده شود

2. اسپری گلاب در محل خواب

3. روغن مالی پیشانی، ملاج سر، اطراف پره های بینی با روغنهای چون بنفشه یا روغن بادام شیرین

4. دوش آب ولرم.

5. آرام سازی ذهن و رهاسازی اندامها از نوک پا تا فرق سر

6.خوردن کاهو همراه ادویه‌هایی مثل دارچین و پودر میخک

 پرهیزات بی‌خوابی از نظرحکما در طب سنتی:

 1.حذف کردن خواب طول روز

2. حذف موارد مانع خوابیدن مانند محرکاتی چون چای پررنگ، چای سبز، قهوه ،کاکائو، نسکافه، شکلات، غذاهای سنگین و سرخ کرده، گوشت شتر، گاو، گوساله، آب یخ، ادویه های فراوان، حبوبات نفاخ، عدس، غذاهای ترش و شور، تند و تلخ، غذاهای آماده و فست‌فودها و غذاهای فریز شده ،اشیای براق و نورانی، فعالیت های شدید ذهنی و جسمی قبل از خواب

توصیه ها و تدابیر بیخوابی در طب سنتی:

1.روغن مالی پیشانی، ملاج سر، اطراف گوش ها، داخل لاله گوش، شقیقه ها، لبها، کف پا،  دست و ناف با مخلوطی از روغن های بنفشه، نیلوفر، بادام شیرین، کدو، کاهو، گل سرخ تازه روزی ۳ تا ۴ بار ماساژ داده و در کنار آن یک قطره در هر سوراخ بینی بچکانند.

2. استفاده از تقویت کننده ها خواب آور ها و رطوبت بخش ها در قالب یک بخور خوب شامل کدوی سبز رنده شده، خیار رنده شده، تخم‌کاهو، بنفشه، پنیرک، تاجریزی، جو پوست کنده، سبوس جو، گل سرخ، برگ و تخم ختمی، برگ‌بید، تخم و برگ خرفه، گشنیز، ریحان. از هر کدام یک قاشق غذاخوری در ظرف در بسته ای به جوش آورید به همراه ۲ لیتر آب بعد از خاموش کردن روغن گل سرخ یا بنفشه را اضافه کنید روزی دو بار بخور دهید یک بار آن قبل از خواب باشد.

3. عرقیات بیدمشک و گلاب ریحان و نیلوفر را مخلوط کرده در ظرف دهان گشادی روی میز کارتان باشد که مدام آن را ببویید شب هم کناره تخت خواب.

4. پوست گیاه درخت ابریشم به عنوان مقوی ، مسکن و آرام بخش و برای رفع بی خوابی مفید است.

5. پاشویه مفیدبا بنفشه، گل سرخ، تخم‌کاهوی کوبیده و گشنیز در مقداری آب می جوشانیم و ۲۰ دقیقه پاشویه کنیم جهت بی خوابی و کف پای داغ مفید می باشد.

6. دوش آب ولرم یا نیم‌گرم شب ها ماساژ ملایم پشت قبل از خواب و اتاق تاریک و بی صدا باشد.

7. ماساژ بدن شيرخواران به خصوص ماساژ توسط روغن كنجد باعث بهبود الگوي خواب می شود.

8. در نهایت همه موارد سته ضروریه

از نظر طب سنتی چه خوراکی ها و نوشیدنی هایی جهت رفع بیخوابی موثراند؟

1.حریره بادام

2. مربای سیب

3. مربای کدو

4. فالوده سیب و گلاب

5.کاهو+ کمی دارچین+ کمی سکنجبین طبی

6. سوپ جو همراه با اسفناج

7. سوپ گشنیز

8. جوشانده برگ و گل سیب زمینی

9. نخود آب

10. ماءالشعیر طبی

11. یک سوم لیوان آب کاهو+ دو سوم لیوان آب سیب + آب‌لیموی تازه کمی روزی ۲ تا ۳ لیوان

12. شربت گلاب

13. زعفران

14. روغن بادام شیرین

15. گوشت مرغ ، جوجه کبوتر ،گوشت بزغاله نر

سایر توصیه ها در رفع بیخوابی از نظر طب سنتی:

1.قبل از خواب ۲ قطره روغن بادام شیرین در هر سوراخ بینی 2.یک استکان مغز کاهو+ یک لیوان آب جوش می جوشانید و صاف می کنید یک هفته شبها قبل خواب با نبات می شود

3. تا ۱۰ شب یا دو هفته هر شب هنگام خواب ۱۰ قطره روغن بنفشه خوراکی روی زبان بریزید

4. قبل از خوابیدن یک بالش کوچک زیر زانو قرار داده و یک حوله تا شده زیر کمر تا گودی کمر پر شود

5. پارچه آغشته به گلاب یا کیسه گل سرخ و گل محمدی زیر بالش قرار دهید

نتیجه گیری

روشهای درمان بیخوابی در طب سنّتی ایران

از آنجایی که در طب سنّتی نیز مانند طب نوین پیشگیری مقدم بر درمان است، رعایت حفظ الصحه خواب را برای پیشگیری از ابتلا به بیخوابی و کمک به درمان آن ضروری میدانند. از مواردی که در حفظالصحه خواب توصیه شده است نخوابیدن در زمان گرسنگی شدید، نخوابیدن با شکم پر، نخوابیدن زیر نور خورشید و ماه، نخوابیدن در روز، نخوابیدن در مکانهای کثیف و با رایحه بد، نخوابیدن بر شکم و پشت، نخوابیدن روی زمین سرد و نخوابیدن در مکانهای روشن است.

درمان بیماریها در طب سنّتی ایران بر سه اصل استوار است که شامل تدابیر غذایی، معالجه با دارو و استفاده از اعمال یداوی است و درمان بیخوابی نیز از این اصول مستثنا نیست.

نخستین گام در درمان، استفاده از تدابیر غذایی مناسب است. از آنجایی که در تمام انواع سوءمزاجات که باعث بیخوابی شده اند غلبه کیفیت خشکی در مغز وجود دارد، در ابتدا به بیمار دستور غذاهای رطوبت بخش داده میشود.

برخی از غذاهای رطوبتبخش عبارتند از: ماءاللحم، گوشت مرغ و جوجه کبوتر و بزغاله که با کدو و اسفناج و برگ کاهو پخته باشند، قلیه کدو و خیار، فرنی، مزوره ماش با کدو و خرفه و روغن بادام.

همچنین بیمار باید از غذاهای خشکی افزا مانند غذای شور و تند پرهیز کند.

گام دوم درمان بیخوابی استفاده از داروهای خوا ب آور است. این داروها مفرد و مرکب هستند. داروهای مفرد خواب آور میتوانند منشأ جانوری یا منشأ گیاهی داشته باشند و عبارتند از:

اذخر، ایرسا، اشنه، اقحوان، احریض، بادام، بابونه، بنفشه، بنج، بنجنگشت، جوز ارقم، جوزالماثل، چای خطایی، چوب چینی، حماما، خشخاش، خیار، زعفران، سوسن، شوید، شوکران، شیلم، شاهسفرم، صبر، عنب الثعلب، کاکنج، کاهو، کدو، کلم، گشنیز، گل سرخ، لبنی (میعه سائله،) لفاح، مر، مو و نیلوفر که منشأ گیاهی دارند و شیر، ماست و پنیر که منشأ جانوری دارند .

در طب سنّتی گاهی اوقات دوای مفرد به تنهایی نمیتواند در دفع مرض مؤثر باشد و به دلایل گوناگونی مانند تقویت اثر دارو، حفظ قوت آن، دفع عوارض دارو، بیشتر شدن نفوذ دارو، رفع مزه و رایحه بد دارو یا کثرت مرض باید از داروی مرکب استفاده کرد . داروهای مرکبی که در درمان بیخوابی توصیه میشوند شامل قرص زعفران، حریره خشخاش، خمیره خشخاش، معجون منوم، قرص منوم بارد، قرص مثلث، شربت کاهو، شربت خشخاش و حب کاکنج هستند.

سومین گام درمانی در بیماریها در طب سنّتی استفاده از اعمال یداوی است. تنها عمل یداوی که در درمان بیخوابی توصیه شده است، ماساژ کف پا و در بیخوابی ناشی از تب، ماساژ دست وپا و پاشویه است  .علاوه بر موارد فوق، درکتاب قانون به تأثیر استحمام معتدل، ورزش معتدل، گوش دادن به موسیقی ملایم مانند صدای خشخش برگ درختان و شرشر آب در القای خواب اشاره شده است.

منابع:

دستنوشته های کلاس استاد یوسفی

بررسی اسباب وعلل بیخوابی از دیدگاه طب سنتی ایران و مقایسه آن با طب نوین، زهره فیض آبادی ،حسن عشایری

محمد مهدی اصفهانی ، امید صادقپور ،فرهاد جعفری

تدابیر خواب و بیداری از دیدگاه حکمای پزشکی ایران ، دکتر حسین روازاده

دائره المعارف بزرگ اسلامی ، مطفی نورانی

کاربرد گیاهان دارویی  در اختلال خواب ، شاهین آخوندزاده ، علی دلیری همپا

تأثیر عصاره بابونه بر اختلال خواب زنان یائسه ،هانیه عباسی نیا ،زینب علیزاده ،دكتر كتایون وكیلیان، دكتر زهره جعفری ، پگاه مطوری پور ، مهدی رنجبران

تأثیر بابونه بر کیفیت خواب سالمندان مقیم سراي سالمندان ، مهرداد عبداله زاده ،سيدعلي ناجي

تاثیر بادرنجبویه بر اختلال خواب زنان یائسه  50-60سال ،سیمین تعاونی ، ندا ناظم اکباتانی ، حمید حقانی

تاثير ماساژ با روغن كنجد بر ميزان رشد و الگوي خواب شيرخواران ، نسرين روزبهاني، فرشته نارنجي

خواب در منابع طب ایرانی، متون اسلامی و تحقیقات نوین پزشکی تالیف دکتر فاطمه علیزاده  ، دکتر سمیه فتعلی

درمانهای ‌بیخوابی ‌از ‌دیدگاه‌ طب ‌سنّتی ‌ایران ‌و‌  مقایسه‌ آن‌ با‌ طب‌ نوین  ، زهره ‌فیض آبادی ،رقیه‌ جوان‌ ،  روشنک ‌مکبری نژاد‌ ، ژاله‌ علی اصل

حفظ سلامتی از دیدگاه طب سنتی ایران ، محسن ناصری

حکیم مومن ، تحفه المومنین

شرح الاسباب نفیسی

نرم افزار طب نور

تهیه شده توسط:

رقیه محبی، عضو تحریریه ی آموزشی صدای حکیم و دستیار استاد یوسفی

حمیده استقلال، عضو تحریریه ی آموزشی صدای حکیم و دستیار استاد یوسفی