آیا با رایحه درمانی در طب سنتی، آشنا هستید؟

رایحه درمانی چیست؟

رایحه درمانی در طب سنتی یعنی استفاده مطمئن از روغن های فرّار گیاهی برای استفاده از خواص شِفابخش آنها در حفظ سلامتی، برقراری آرامش، و روح تازه بخشیدن به ذهن، جسم و روان. به عبارتی دیگر، استفاده از عصاره هایی که دارای منشأ گیاهی هستند، برای ارتقای سلامتی و تندرستی.

رایحه درمانی در طب سنتی یک روش گیاه درمانی، از شاخه های طب آلترناتیو و طب مکمل محسوب می شود. مطالعه تاریخ پزشکی نشان می دهد که تمدن های قدیمی توجه زیادی به گیاهان معطر داشته و آنها را به طور گسترده ای در جنبه های گوناگون زندگی، از مراسم مذهبی و مومیایی کردن مردگان گرفته تا اهداف آرایشی و درمانی به کار می بردند.

در طب سنتی ایران، ترکیبات معطر و عطرها، برای پیشگیری و درمان کاربرد فراوانی داشته است. اطبا و حکمای بزرگ طب سنتی چون «ابن سینا، رازی، علی بن ربن طبری» از رایحه درمانی در کنار سایر روشهای درمانی استفاده می کردند.

نمونه ای از تأکید حکما در استفاده از داروهای بوییدنی و رایحه درمانی در طب سنتی، سخن «ابن نفیس» در کتاب «الموجز فی الطب» است که می گوید: «بوهای خوش یکی از درمان های عمومی خوب برای اغلب بیماری هاست».

بیشتر بخوانید: تدابیر بی خوابی در طب سنتی

آیا با رایحه درمانی در طب سنتی، آشنا هستید؟

سابقه تاریخی رایحه درمانی

شواد موجود درباره خاستگاه رایحه درمانی، نشان می دهد این روش معالجه به دوران باستان برمی گردد. حدود شش هزار سال پیش از میلاد، مصریان از گیاهان، ترکیبات معطر استخراج می کردند که کاربرد درمانی و آرایشی داشت. مصریان از صمغ درخت کندر و چوب سدر برای مومیایی کردن اجساد استفاده می کردند. پژوهش ها نشان می دهد روغن ها خواص ضد عفونی دارند و تجزیه بدن را کند می کنند.

پس می توان گفت مصریان باستان، رایحه درمانی را آغاز کردند و بعد از آن به یونان باستان منتقل شد.

در روم باستان کاربرد روغن های معطر برای تسکین درد و ماساژ معمول بوده است. در ادوار باستانی چین و هند نیز مواد روغنی کاربرد دارویی داشته است. در طب سنتی هند از گیاهان خشک و تازه در پزشکی استفاده می شد. بخور و سوزاندن چوب های معطر با مراسم مذهبی گره خورده بود و در معابد و مراسم مذهبی نیز به کار می رفت.

در طب سنتی ایرانی، گیاه جایگاه ویژه ای داشته و علاوه بر کارکرد دارویی، به ارزشمندی رایحه آن نیز اشاره شده است. در ایران باستان از رایحه درمانی برای ضدعفونی کردن و پلشت زدایی بسیار بهره گرفته می شد.

نقش روغن فرّار در رایحه درمانی

روغن فرّار، جوهر گیاه است و عمدتا در اثر تقطیر گیاهان با بخار حاصل می شود.این عصاره را می توان از قسمت های مختلف بوته و درختچه تهیه کرد: از گلبرگ های گل سرخ، یاسمن و بهارنارنج؛ از ریشه گیاه مانند زنجبیل؛ برگ بته ماننددرخت چای؛ صمغ درخت کندر و از چوب مانند صندل.

تمام گیاهان حاوی روغن می باشند اما تنها حدود 3000 گیاه حاوی روغن اسانسی هستند، که به آنها روغن فرّار یا روغن معطر نیز گفته می شود.

ِمواد موجود در گیاه، حتی رایحه آن به صورت بسیار فشرده هستند. روغن هایی که با کمک حلال های شیمیایی تولید می شوند، روغن اسانسی واقعی نمی باشند.

از میان اسانس های روغنی می توان به اسانس نارنگی، سنبل، بهارنارنج، درخت چای، شمعدانی، گل سرخ، نعناع، مریم گلی، لیمو و اسطوخودوس اشاره کرد.

در تولید بعضی روغن ها، مانند روغن گل سرخ و بهارنارنج، از چندین هزار کیلو گل، چند صدگرم روغن حاصل می شود. این نوع روغن بسیار گران است و در رایحه درمانی از آن به صورت چند قطره استفاده می شود.

همه رایحه ها نوعی خواص درمانی دارند، بعضی آرامبخش، دسته ای نشاط آور و گروهی ادرار آورند. بعضی ضد التهاب و بعضی دیگر عفونت های ویروسی و قارچی را التیام می بخشند و اکثر آنها ضد عفونی کننده اند. دسته ای دیگر نیز بر سیستم هورمونی بدن تأثیر می گذارند.

رایحه ها قابل رقیق شدن هستند و می توان حداکثر تا سه نوع مختلف آن را با هم مخلوط کرد. که در بسیاری از موارد مخلوط شده چند رایحه تأثیر درمانی بیشتری دارد. رایحه درمانی هم جسم را شِفا می دهد و هم احساسات را برمی انگیزد.

بررسی ترکیبات شیمیایی رایحه و اسانس

به طور کلی روغن های اسانسی که از گیاهان و مرکبات استخراج می شوند، چند صد برابر تأثیر بیشتر نسبت به خود گیاه دارند. مواد شیمیایی اسانس ها مانند کتون ها، آلدئیئها و استرها مسئول اثرات آن می باشند.

اسطوخودوس (لاوِندِر) تقریبا از رایج ترین گیاهان مورد استفاده در رایحه درمانی است که حاوی ترکیباتی همچون لینالول، لینالیل استات، سینئول، ژرانیول استات و فلاونوئید است.

برخی به رایحه درمانی در طب سنتی، به عنوان مداخل هایی که هم به روح و هم به جسم توجه دارد نگاه می کنند و برخی دیگر نیز بر روی اجزای تشکیل دهنده رایحه و عملکرد آنها در درمان های طبی کار می کنند. بوی ناشی از رایحه، سلول های عصب بویایی و در نهایت سیستم لیمبیک را فعال می کند.

سلول های عصبی بسته به نوع رایحه، نوروترانسمیترهای متفاوتی مانند آنکفالین، آندروفین، نورآدرنالین و سروتونین آزاد می کنند که موجب اثرات تسکینی و یا احساس خوب بودن و آرامبخشی می شوند.

تأثیر رایحه درمانی بر بدن به عنوان یکی از برترین درمان ها

هنگامی که یک مولکول روغن اسانسی استنشاق می شود، از راه تنفسی فوقانی عبور و به راه های هوایی تحتانی رفته و از آنجا توسط عروق خونی ریه جذب و به همه قسمت های بدن می رسد.

هنگامی که از طریق پوست تجویز می شود مولکول ها از طریق پوست و غشاهای مخاطی نفوذ کرده و از طریق گردش خون به سراسر بدن می رسند. هنگامی که به طور خوراکی مصرف می شوند، وارد مخاط روده شده و از طریق جریان خون در بدن منتشر می شوند.

بر اساس کارآزمایی بالینی رایحه درمانی در طب مدرن می تواند بر بهبود و سلامتی بیماری هایی چون اضطراب و افسردگی، بهبود وضعیت خواب، سرطان، بهبود تمرکز و هشیاری ذهنی، تسکین درد، فشار خون، افزایش تمایلات جنسی و بهبود جریان خون و تپش قلب و ....موثر باشد.

    کاربردهای رایحه درمانی در طب سنتی ایران

  بیماری و استشمام برخی مفردات در طب سنتی ایران

حس بویایی و استشمام در پیشگیری از بیماری و معالجه آن جایگاه ویژه ای در طب سنتی ایران داشته است. در کتاب «قانون» از «ابن سینا» در توصیف گیاهان و کاربرد آنها گفته شده که بوییدن برخی از گیاهان و مفردات سبب بیماری خواهد شد. مثلا بوییدن گیاه «بیش» که سمی قوی دارد، سبب بیماری صرع می شود؛ استشمام گیاه «نانخواه» باعث ایجاد بیماری پوستی می شود که در نتیجه آن پوست زرد یا سیاه می شود.

ابن سینا استشمام مواد ناخوش و رایحه های تند را عامل سر درد و بوییدن بوی نامطبوع مواد سمی سبب اسهال می شود و همچنین بوییدن لاشه را سبب فراموشی دانسته است.

علاوه بر این در روش های درمانی ابن سینا استفاده از رایحه درمانی در طب سنتی،کاربرد ویژه ای داشته است. استشمام داروی پلنگ مشک را برای باز شدن راه بندهای دماغ، بوییدن گل بازرد را برای به هوش آوردن بیمار مصروع و بوییدن ترکیب آب سرد، قاووت و سرکه را برای بیمار تب دار مفید دانسته است.

روش های مختلف استفاده از رایحه و اسانس مفردات

استفاده از پخش کننده برقی، افشانه مخصوص رایحه درمانی، چراغ حلقه ای، افشانه سنگی، در حمام و وان، در سونا، در اتاق بخار، افشانه در هوا، چند قطره روی دستمال، چند قطره روی گل های خشک، استنشاق بخار از کاسه آب گرم و استنشاق قطره روغن روی دست، ترکیب کردن رایحه در شامپو، لوسیون و کرم ها، غرغره کردن ترکیب آب و رایحه خوراکی، بخور دادن.

توصیه های استفاده از رایحه و اسانس های مختلف

1- روغن های فراری را که نمی شناسید و از مرغوب بودن آن اطمینان ندارید، استفاده نکنید.

2- روغن ها و اسانس ها از راه دهان مصرف نشود.

3- به اطراف چشم مالیده نشود.

4- اگر اسانس وارد چشم شد فورا با مقدار زیادی آب سرد شسته شود.

5- رایحه ها را از دسترس کودکان دور نگه دارید.

6- رایحه ها به صورت مستقیم و رقیق نشده روی سطح پوست مالیده نشود مگر اسطوخودوس و درخت چای.

7- در بیماری های صرع از مصرف رازیانه، مریم گلی و رزماری اجتناب شود.

8- در بیماری آسم، از طریق استنشاق بخار، استفاده نشود.

9- اگر از درمان به شیوه هموپاتیک استفاده می شود از رایحه های تند مثل نعناع اجتناب شود؛ ممکن است از تأثیر گذاری درمان بکاهد.

10- زنان باردار از مصرف رایحه های ریحان، سرو کوهی ( عرعر)، رازیانه، آویشن، مریم گلی، میخک، جوز هندی، گل زوفا و وینترگرین پرهیز کنند.

11- چون برخی روغن ها باعث تحریک پوست های حساس می شوند، توصیه می شود، قبل از آنکه برای نخستین بار از آنها استفاده شود، آزمایش روی پوست ناحیه بازو انجام گیرد که این روغن ها شامل : ریحان، فلفل سیاه، سدر، شمعدانی عطری، زنجبیل، یاسمن، لیمو، وارنگ بو، پرتقال، نعناع، درخت چای و ایلانگ ایلانگ.

نتیجه گیری

طب سنتی ایران در پایه گذاری دانش رایحه درمانی (آروماتراپی) نوین و مقوله داروهای بوییدنی که امروزه به عنوان یک روش مدرن غربی و شاخه ای از طب مکمل و آلترناتیو به آن پرداخته می شود، نقشی مهم تر از آنچه که تصور شده است دارد. به علاوه با پژوهش هایی که بر پایه تجارب حکما و اطبای بزرگ  طب سنتی ایران وجود دارد، می توان در جهت توسعه این دانش، گام های بلندی برداشت.

منابع

1) دیکن، لوسیندا، کتاب رایحه درمانی، سرلتی، شهین دخت، ترجمه

2) ابن سینا، قانون

3) علیجانیها، فاطمه، غفاری، فرزانه، ناصری، محسن، اصغری، مجید، تاریخ پزشکی، فصلنامه، مقاله

تهیه شده توسط:

راحله حسنی عضو تحریریه موسسه صدای حکیم و دستیار استاد یوسفی