نسخه های کاربردی جهت افزایش شیر مادر در طب سنتی

مقدمه

شیرمادر، اولین غذای نوزاد است که انرژی و مواد لازم در طول شش ماه اول عمر کودک را تامین می­کند. شیردهی مزایای زیادی برای مادر و نوزاد دارد که به برخی ازآن­ها اشاره می­شود:

 

الف - مادر

1- جمع شدن سریعتر رحم و کاهش خونریزی بعد از زایمان؛

2- رعایت فاصله گذاری بین حاملگی­ها؛

3-  برگشت سریعتر مادر به وزن قبل از بارداری؛

4-  کاهش میزان ابتلا به افسردگی بعد از زایمان؛

5-  کاهش احتمال ابتلا به دیابت، فشارخون، افزایش چربی خون، روماتیسم، بیماری‌های قلبی؛

6- کاهش سرطان پستان و تخمدان.

 

ب - نوزاد

1- کاهش خطر بروز سندروم مرگ ناگهانی نوزاد؛

2- کاهش انواع عفونت­ها و بیماری­های گوارشی؛

3- کاهش چاقی و دیابت در آینده؛

4- تکامل سیستم عصبی؛

5- افزایش بهرة هوشی؛

6- کاهش خطر اختلالات رفتاری.

 بیشتر بدانید: تدابیر خواب و بیداری در طب سنتی

با توجه به توصیه سازمان جهانی بهداشت، در شش ماه اول زندگی فقط با شیر مادر باید نوزاد را تغذیه کرد و بعد از آن تا دو سالگی نیز شیر مادر در کنار تغذیه تکمیلی ادامه پیدا کند. تا سال 2018 شیوع تغذیه انحصاری با شیر مادر تا پایان شش ماهگی در سراسر دنیا 40% اعلام شده است که با حد انتظار آن تا  سال ۲۰۲۰ که 70% می باشد، فاصله زیادی دارد.

در ایران این میزان در سال2016 حدود49/1% اعلام شده است.

کمبود شیر، بیشترین دلیل تغذیه نشدن نوزادان با شیر مادر است. کمبود شیر مادر با معیارهایی از جمله: دفعات دفع ادرار و مدفوع ، میزان هوشیاری شیرخوار، رنگ پوست و رشد قد و وزن نوزاد سنجیده می­شود.

اهمیت تغذیه با شیر مادر در طب سنتی

شیر مادر از اهمیت زیادی در طب سنتی  برخوردار است و به همین دلیل تدابیر ویژه‌ای برای دوران شیردهی مادران و راهکارهای بسیاری به منظور پیشگیری از مشکلات شایع دوران شیردهی ارائه شده است.

ابن سینا در کتاب القانون فی الطب، بهترین شیر را برای نوزاد شیرمادرمی داند؛ زیرا شبیه ترین غذا به غذای دوران جنینی (خون بند ناف) نوزاد است.

                                                    بیشتر بدانید : کاربردی ترین راهکارها برای از بین بردن تهوع بارداری در طب سنتی

ساختمان پستان و فیزیولوژی تولید شیر

برای آشنایی بیشتر با دلایل کاهش شیر مادر لازم است ساختمان پستان و فیزیولوژی تولید شیر بررسی شود.

از منظر طب ایرانی پستان عضوی مرکب است و از شبکه­ای عروقی و عصبی تشکیل شده که توسط گوشت و غدد پوشانده شده است. به دلیل نزدیکی پستان به قلب (منبع حرارت غریزی بدن)، این عضو توانایی کافی برای تبدیل کردن خون به شیر را دارد.

از نظرمنابع طب کلاسیک، پستان­ها غددی هستند که در طول عمر انسان در حال تغییر بوده و از دو بخش بافت غددی و چربی تشکیل شده و توسط بافت همبند پوشیده شده اند. لاکتوژنز یا تولید شیر، مجموعه‌ای از فرایند عصبی- هورمونی است که عوامل جسمی و روحی زیادی  بر میزان شیر تاثیر می­گذارند. در تولید و ترشح شیر، هورمون هایی از جمله استروژن، پرولاکتین، پروژسترون، اکسی توسین و هورمون رشد دخالت دارند. عامل اصلی تداوم و برقراری شیردهی ترشح ضربانی هورمون پرولاکتین است و مهم­ترین عامل ترشح آن مکیدن مکرر نوزاد است. همچنین، تولید شیر با تغذیه مادر و نوشیدن مایعات به مقدار کافی ارتباط دارد و مواد غذایی حاوی فیبر مانند جو، برنج قهوه ای و مواد غذایی سرشار از کلسیم مثل کنجد، بادام، زردآلو، خرما و انجیر باعث افزایش تولید شیر می­شود.

 

علل کاهش شیر مادردرطب سنتی

از نظر طب سنتی، خون، منشأ و مولد شیر است و تا وقتی که خون کافی و سالم در بدن مادر وجود داشته باشد، شیر نیز به میزان کافی تولید خواهد شد.

توجه به اصول ستّه ضروریه از جمله آب­وهوا، خوردن­وآشامیدن، خواب­وبیداری، حرکت­وسکون، اَعراض نفسانی و مواردی از قبیل: تعداد زایمان­های مادر، نوع زایمان و میزان از دست دادن خون در طی زایمان و پس از آن و وجود بیماری­های زمینه­ای ضروری است. همچنین به جثه و تودة بدنی مادر، رنگ چهره، نبض، ادرار و ظاهر پستان هم باید توجه شود.

1- علل مربوط به ماده مولّد شیر (خون)

الف – تغییر در مقدار خون

v    کاهش مقدارخون ممکن است به دلایل زیر اتفاق بیفتد:

-         کاهش مصرف مواد غذایی؛

-         خوردن مواد غذایی کاهنده خون( سرد و خشک)؛

-         مسائل جسمی مانند: خونریزی زیاد در زمان نفاس، خونریزی از بواسیر، خونریزی از بینی؛

-          فصد و حجامت؛

-         ترس شدید و غم زیاد

-         انجام کارهای سخت و ورزش زیاد که باعث خستگی زیاد شود.

 

v    افزایش مقدار خون: در ابن حالت بدن از هضم و تغییر خون اضافی ناتوان شده و تولید شیر دچاراختلال می­شود.

ب - نوع مزاج پایه فرد(سوء مزاج خشک) : باعث خشک شدن رطوبات بدن می شود.

ج- علاوه بر مقدار خون، برای تولید شیر کافی و با کیفیت، اعتدال در کیفیت آن نیز لازم است. گاهی اخلاط صفرا، بلغم و سودا با خون آمیخته شده و باعث تغییر کیفیت شیر مادر می­شوند.

بر اثر غلبة صفرا، رنگ شیر زرد، رقیق و طعم آن تند و تیز می‌شود. غلبة بلغم، رنگ شیر را سفید و آبکی و طعم آن را ترش یا شور می­کند و در غلبه سودا، رنگ شیر، سفید کدر و ترش مزه و غلیظ می­شود.

 

2-علل مربوط به مزاج عضوی پستان

سوء مزاج خشکی یا تری در پستان و همچنین ضعف پستان در جذب و هضم مادة موّلد شیر (خون) باعث کاهش تولید شیر می­شود.

علل کاهش شیر مادر در طب مدرن

                                                                           بیشتر بدانید : دوبیماری شایع در بارداری

این عوامل را به دو دسته می­توان تقسیم کرد:

1- علل مربوط به شیرخوار

کم­کاری تیروئید، بیماری­های مادرزادی قلب، شکاف کام و لب، مشکلات گوارشی، اختلالات عصبی و انواع سوء جذب­ها.

 2- علل مربوط به مادر

الف- علل اولیه: وجود مشکل در پستان( بافت غده­اي، مجاری شیری، مسیرهای عصبی و هورمون­ها) در اثر ضربه و جراحی­ها، بیماری­های مادر، عفونت­ها، فشار خون و دیابت پدید آمده­اند.

 ب- علل ثانویه: وجود مشکلات شیردهی مانند روش­های نادرست شیردهی، چاقی مادر، وجود بیماری در مادر که مانع شیردهی شده و پستان­ها به­طور کامل تخلیه نمی­شوند.

 

علائم کفایت شیر مادر

1- خیس شدن کامل ۶ تا ۸ عدد پوشک طی ۲۴ ساعت؛

2- میزان وزن­گیری نوزاد؛

3-خواب راحت.

 

تدابیر افزایش شیر مادر در طب مدرن

قدم اول آموزش به مادر و اصلاح نحوة شیردهی است. در صورت لزوم از ترکیبات شیمیایی افزایش دهنده شیر مادر مانند متوکلوپرامید (آنتاگونیست مرکزی دوپامین)، اکسی توسین، دومپریدون (تجویز آن به مدت دو هفته به طور معنی‌داری باعث افزایش شیر مادر می­شود)، کلرپرومازین و سولپراید استفاده می­شود البته ممکن است در اثر مصرف زیاد این داروها عوارض دارویی برای مادر و نوزاد ایجاد شود.

 

تدابیرافزایش شیرمادردرطب سنتی

الف- افزایش مقدار غذای مصرفی

1-    مصرف غذاهای با مزاج گرم و تر مانند زردة تخم مرغ، ماءاللحم (عصاره و آب گوشت)، حریره ( نشاسته ،روغن بادام و شکر)؛

2-    مصرف غذاهای سازنده خون  و افزایش دهنده رطوبت بدن: شیربرنج، گوشت بره و جوجه مرغ؛

3-     مصرف غذاهای تولیدکننده شیر: شیر تازه گاو به همراه عسل یا شکر(باتوجه به مزاج مادر)، ماهی تازه، انگور (استفاده از شیره انگور در مادرانی مفید است که از رقیق بودن شیر شکایت دارند)، بادمجان، زردک، بورانی، شلغم و باقلا؛

4-    سوپ­های رقیق تهیه شده از جو، سبوس و حبوبات.

ب - در مواردی که مادر دچار افزایش مقدار خون است با پرهیز دادن مادر از خوراکی­ها و نوشیدنی­های خون­ساز و توصیه به مصرف مواد کاهنده خون سعی می­شود که مقدار خون را کاهش و به مرور به تعادل رساند.

از علائم زیادی خون در بدن می­توان به قرمزی صورت، احساس کسالت، خستگی و خواب آلودگی و شیرینی مزه دهان اشاره کرد.

ج- مادر شیرده با وجود غلبه صفرا، تدابیر زیر مفید است:  

1-    مصرف تمرهندی و آلو بخارا جهت دفع صفرا؛

2-     مصرف مواد سرد و تر مانند کدو، اسفناج، خرفه، ماءالشعیرطبي، شیرگاو و بُز به همراه شکر، آش آلو، آش انار و آش لیمو.

د- مادر شیرده با غلبه بلغم

 مصرف غذاهای گرم با درجة یک تا دو و مایل به رطوبت مانند زردک، شوید، رازیانه، کرفس تازه، شاهی.

ه - مادر شیرده با غلبه سودا

مصرف غذاهای مایل به حرارت با رطوبت بیشتر مانند شیر، حریره گندم، نخود، جو و انجیر به همراه روغن بادام، نخوداب.

و- مصرف مواد به جریان درآورنده شیر (شیرافزاها) درصورتی­که خون کافی وجود داشته باشد، مانند رازیانه، زیره سبز، زیره سیاه، شنبلیله، شوید، مارچوبه، جعفری و هویج.

ز- جهت افزایش شیر مادر کشک را ساییده و با آب ترب مخلوط و میل کنید.

 ح- جهت غلیظ شدن شیرمادر روزی 7-3 عدد خرما به همراه شیرتازه میل شود.

ط- استراحت و خواب به موقع

ی- فعالیت معتدل روزانه

ک- ماساژ مادر

ل- حمام ملایم معتدل

م- تقویت قوای مادر

 

 

منابع

1-    اچ دی مدانلو ريال مترجم : اخضری الهام ( 1389 ). ابن سینا، مراقبت از نوزادان و تغذیه با شیر مادر، مجله طب سنتی اسلام و ایران، سال دوم، شماره دوم.

2-    جهانگیر، مریم، عمارتکار، الهام ، نخعی، شهربانو، صادقیان، مهناز و سقراط فقیه زاده (1397 )،« علل کمبود شیر مادر و نحوه برخورد با آن از دیدگاه طب ایرانی و طب کلاسیک»، مجله تاریخ پزشکی، دورة 10، شماره 34

3-    زاهد پاشا، یداله، زاهد پاشا، ارمیا و مهرانگیز بالغی (1391) ،« اسلام و تغذیه با شیر مادر»، مجله دانشگاه علوم پزشکی بابل، دورة 15، ویژه­نامه 1

4-    سخاوت، لیلی، زارع، فاطمه و صدیقه اخوان کرباسی (1386)،« مقایسه اثر  Domprhdone و پلاسبو در افزایش شیر مادر»، نشریه طبیب شرق، دورة 9 ، شماره 4

5-    غفاری، سعیده و مریم حمزه لو مقدم (1390)،« طب سنتی و اهمیت تغذیه نوزاد با شیر مادر»، مجله طب سنتی اسلام و ایران، سال دوم، شماره دوم

6-    قاسمی، ویدا ، خیرخواه، معصومه، واحدی، محسن، داراب پور، سارا و معصومه عابد (1397)،« مقایسه تاثیر دمنوش دانه شنبلیله و دمنوش دانه رازیانه بر نشانه های کافی بودن شیر مادر»، فصلنامه گیاهان دارویی، سال هفدهم، دورة 4، شمارة 68

7-    قراط، فرشته، نجات بخش، فاطمه، نمازی، نازلی، احمدی، محمد و ملیحه نبرایی (1397)،« مطالعه تطبیقی عوامل موثر بر کاهش شیر مادر در طب ایرانی و طب رایج»، فصلنامه علمی پژوهشی طب مکمل، شمارة 3

8-کرد افشاری، غلامرضا، محمدی کناری، حوریه، اسماعیلی، سید سعید و مریم مقیمی (1394)، «تغذیه در طب ایرانی اسلامی»، انتشارات نسل نیکان، چاپ 6777 . ص 176