مفهوم مزاج پایه و روش های تشخیص آن

• مزاج پایه و جبلی به معنای، مزاج ذاتی و اصلی است. یعنی مزاجی که تکون انسان بر اساس آن می باشد. حکما روش هایی برای شناخت مزاج پایه مطرح کرده اند که از جمله اجناس عشره می باشد و شامل  ملمس، سحنه، مو، رنگ بدن، هیات اعضا، انفعال، نوم و یقظه، افعال، فضولات مندفعه، فعل و انفعالات نفسانی می باشد. منظور از ملمس، لمس کردن می باشد واینکه طبیب با لمس اعضا بدن بتواند مزاج فرد را تشخیص دهد. سخنه یعنی چاقی و لاغری. چاقی عضلانی دال بر مزاج گرم و چاقی همراه با نرمی و شلی بدن نشانه مزاج سرد می باشد. زیادی و کمی مو، مجعد بودن و نرم بودن  و رنگ مو نیز از راه های شناخت مزاج پایه می باشد. سرخی پوست نشانه گرمی و تری، سفیدی نشانه سردی و تیره بودن رنگ می تواند دلیل بر سودا باشد. افرادی که گرم مزاج هستند دارای قفسه سینه بزرگ ، عروق و رگ هایی آشکار و نبضی طویل، عریض و عمیق می باشند. از طرفی افراد داری مزاج سرد برعکس می باشند. در کیفیت انفعال، هر گاه فرد یکی از کیفیات اربعه را زود تر حس و درک کند یعنی مزاج پایه او همسان همان کیفیت است. اگر مدت زمان خواب زیاد باشد دلیل بر مزاج گرم و کوتاه بودن زمان خواب دلیل بر سردی مزاج است. از طرفی هر چه عمق خواب بیشتر باشد رطوبت مزاج بیشتر و هرچه کمتر باشد خشکی بدن بیشتر می باشد.

 افرد دارای مزاج پایه گرم، سریع الحس(سریع احساس می کند)، سریع الحرکت (کارهایش سریع است ) و سریع التدبیر(فکر و کارهای عقلانی را سریع انجام می دهد) هستند و فرد دارای مزاج سرد، بطی الحس، بطی الحرکت و بطی التدبیر می باشد. در یک فرد گرم مزاج فضولات دارای رنگ وبوی بیشتری است ولی در سرد مزاج ها شدت رنگ و بو کم است. . اگر واکنش نفسانی دارای قوت و سرعت و کثرت باشد دلالت بر گرمی مزاج می باشد. اگر واکنش های نفسانیه دارای قلت و کندی سرعت باشد، دلالت بر سردی مزاج پایه دارد.

بیشتر بخوانیم : مزاج سن در طب اسلامی

مقدمه 

• دست پیدا کردن به مزاج پایه و بکار بردن دستورات متناسب با آن نقش مهمی در سلامت انسان ایفا می کند. از طرفی یافتن روش های درست و دقیق برای تشخیص مزاج پایه و مزاج بدن، مساله ای بسیار مهم است؛ چون اگر روش، روش درستی نباشد مزاج جبلی هم اشتباه تشخیص داده می شود و به دنبال آن دستورات و سبک زندگی نیز به اشتباه به دنبال آن می آید. بررسی اجناس عشره یکی از روش های شناخت مزاج است. اجناس عشره عبارت است از : ملمس، ، سحنه، مو، رنگ بدن، هیات اعضا، انفعال، نوم و یقظه، افعال، فضولات مندفعه، فعل و انفعالات نفسانی.

شناخت هر کدام از این اجناس راهی است برای بهتر شناخته شدن مزاج پایه. هر جنس با توجه به کیفیات اربعه و مزاج های مختلف، ویژگی های خاص خود را به همراه دارد و با شناخت این نشانه ها و ویژگی ها مزاج پایه برای طبیب ملموس تر و آشکارتر می گردد. در این مقاله سعی بر آن است که این اجناس مورد بررسی قرار گیرد 

بیشتر بخوانیم : مزاج چشم در طب اسلامی

مفهوم مزاج پایه

پایه و جبلی به معنای ذاتی، اصلی و طبیعی  می باشد . منظور از مزاج پایه یعنی انسان در ابتدای تکون بر اساس چه مزاجی خلق شده است و یا همان مزاجی که در زمان تشکیل جنین شکل می گیرد و رفته رفته تکامل یافته و در هنگام ولادت با این مزاج متولد می شود.

راههای تشخیص مزاج پایه

در مورد زمان تشخیص مزاج پایه بین حکما اختلاف است. برخی قایل هستند چون سن شباب (30-40) معتدل ترین سن انسان می باشد، بنابراین تعیین مزاج پایه در این سن توصیه شده است. برخی نیز مزاج پایه را مربوط به زمان کودکی می دانند.

در هر حال نشانه هایی برای تشخیص مزاج پایه در نظر گرفته شده است که به آنها اجناس عشره می گویند که عبارت است از:

1-ملمس : به معنی لمس کردن است.یعنی با لمس کردن می توان خشکی، تری، سردی و گرمی را تشخیص داد. اگر طبیب در لمس بیمار احساس گرمی کند دلالت بر گرمی می کند،اگر احساس سردی کند،دلالت بر سردی،اگر احساس خشکی کند دلالت بر خشکی می کند و اگر احساس نرمی کند دلالت بر سرد می کند.

اگر طبیب در لمس فرد حرارت و برودت را طبیعی یافت آنگاه باید در لمس کردن دنبال خشکی و رطوبت باشد؛ چون اگر فرد معایه شونده حرارت  یا رطوبت بالا داشته باشددر اثر حرارت بالا نرمی در ملمس درک می شود چون حرارت بالا رطوبت های طبیعی بدن را رقیق گرده و باعث نرمی ملمس می شود. برودت بالا نیز رطوبت های طبیعی بدن منجمد می کند و بدن کمی دچار سفتی می شود و لذا ملمس را صلب می کند و این صلبی به دلیل خشکی مزاج جبلی نیست بلکه به دلیل برودت بالای بدن است .

نواحی که در ملمس مورد بررسی واقع می شود عبارت است از : دمای پیشانی ،زیر چانه ،ساق پا، گردن  که دمای اینها باید بکسان باشد و اگر اختلافی در این نواحی بود، دمای شکم و پهلو مورد لمس واقع می شود واگر یکسان بود مبنی ملاک جبلی قرار می دهیم و اگر دوباره دما اختلاف داشت دیگر از طریق لمس نمی توان به شناخت مزاج پایه دست پیدا کرد و باید سراغ نشانه های دیگر برویم.

2-هیکل یا سحنه : یعنی چاقی و لاغری و سستی و سختی بافت ها و عضله ها می باشد. کثرت و زیادی لحم و شحم و ثمین دلالت بر رطوبت مزاج دارد. اگر چاقی در فرد عضلانی باشد گوشت بدن سفت می باشد؛ مانند عضلات ساق پا، بازو و ... و این امر دلالت بر مزاج گرم و تر دارد زیرا حرارت عامل ایجاد عضله است. اگر چاقی فرد نرم و شل باشد و یا چربی آمیخته با گوشت باشد، دلالت بر سردی و تری مزاج دارد.

در این روش شناخت مزاج پایه، ملاک چاقی و لاغری نسبت گوشت به استخوان است نه نوع استخوان بندی. برخی استخوان بندی ریز دارند و علی رغم اینکه چاق هستند خود را لاغر می پندارند و یا گاهی فرد استخوان بندی درشت دارد و خود را چاق می داند در حالی که این اشتباه است و فرد لاغر است و چاق نیست.

3-مو : مواردی که در این جنس باید مد نظر داشت عبارت است :

-کثرت و قلت : کثرت و پر شتی مودلالت بر حرارت و قلت و کم پشتی مو دلالت بر برودت و سردی دارد.

-غلظت و رقت : غلظت و ضخامت مو دلالت بر حرارت و رقت و نازکی مو دال بر برودت است .

-جعودت و برودت : جعودت یا فر بودن مو دلالت بر خشکی و سبوطت و لختی مو دلالت بر تری و رطوبت دارد.

-سرعت و کندی رشد مو: سرعت رشد دلالت بر خشکی و کندی رشد دلالت بر رطوبت دارد.

رنگ مو : رنگ سیاه دلالت بر حرارت، رنگ بور یا سرخ مایل به زرد دلالت بر برودت ، رنگ حنایی یا زرد مایل به سرخ و رنگ شرابی دلالت بر اعتدال است و رنگ سفید دال بر رطوبت و برودت دارد .

4-رنگ بدن : شامل رنگ پوست، رنگ چشم و ... می باشد. رنگ سرخ دلالت بر گرمی و تری، چهره روشن و سفید نشانه سردی و تری و رنگ تیره و کمودت دلالت بر سردی و خشکی می باشد. باید توجه داشت که در هر اقلیم و منطقه ای رنگ افراد را نسبت به مردم همان اقلیم باید بررسی شود.

5-هیات و بنیه اعضا یا اسکلت بندی اندام ها : اموری مانند سعت صدر، ظهور عروق و مفاصل، عظم نبض و ... شامل می شود. افرادی که گرم مزاج هستند دارای وسعت صدر، عروق و رگ هایی آشکار و نبضی طویل، عریض و مرتفع می باشند. از طرفی افراد داری مزاج سرد برعکس می باشند.

6-کیفیت انفعال از کیفیات اربعه : منظور سرعت تاثیر پذیری، درک و احساس کردن از کیفیات اربعه. هر گاه فرد یکی از کیفیات اربعه را زود تر حس و درک کند یعنی مزاج جبلی او همسان همان کیفیت است. مثلا اگر فردی رطوبت را زودتر درک کند یعنی مزاج جبلی او تر می باشد. اگر فرد از یکی از کیفیات مانند گرما تضرر و آسیب ببیند مثلا از گرما کهیر بزند، این امر دلالت بر سو مزاج دارد و نباید به اشتباه گفت این تضرر دلیل براین است که مزاج فرد گرم است.

بنابراین برای شناخت مزاج پایه در این جا، سو مزاج همسان با آن کیفیتی است که در معرض آن قرار دارد و فرد از آن ضرر می بینند. هرگاه فردی از کیفیتی از کیفیات اربعه منفعت و سود ببرد یعنی دچار سو مزاج است یعنی دچار اشکالی است که با خوردن چیز خاصی بهتر می شود و منفعت می برد. اما اگر چیزی برایش دلنشین و لذت بخش باشد یعنی مزاج جبلی او همسان با ان است.   

7-نوم و یقظه : عبارت است از خواب و بیداری. مولفه های یوم و یقظه طول (مدت زمان شروع خواب تا زمان بیدار شدن )  و عمق می باشد. اگر مدت زمان خواب زیاد باشد دال بر مزاج گرم و کوتاه بودن زمان خواب دلیل بر سردی مزاج است. از طرفی هر چه عمق خواب بیشتر باشد رطوبت مزاج بیشتر و هرچه کمتر باشد خشکی بدن بیشتر می باشد. 

• 8-افعال صادره از طبیعت : شامل افعال حیوانی مانند خشم ،غضب ،نشاط و شادی و ...، افعال طبیعی مانند هضم ،جاذبه و دافعه و ...،  و افعال نفسانی تمامی کارهای حسی و حرکتی و تدبیری می باشد. سرعت و کمال این افعال نشانه حرارت و کندی آنها نشانه برودت مزاج جبلی می باشد. بنابراین فرد دارای مزاج پایه گرم، سریع الحس، سریع الحرکت و سریع التدبیر است و فرد دارای مزاج سرد، بطی الحس، بطی الحرکت و بطی التدبیر می باشد.

9-فضولات مندفعه : عبارت است از ادرار، مدفوع، عرق و ... . بررسی فضولات باید در زمان سلامت باشد زیرا در زمان بیماری نشانه تغییر می کند و به شناخت مزاج پایه کمک نمی کند. در یک فرد گرم مزاج فضولات دارای رنگ وبوی بیشتری است ولی در سرد مزاج ها شدت رنگ و بو کم است. بنابراین بوهای ترش، تلخ و عفونت دال بر مزاج پایه نیست. رطوبت همیشه منغمر کننده(خفه کننده ) حرارت است و باعث از بین رفتن سرعت انتشار می شود. زردی عرق و بوی زیاد دلیل بر مزاج گرم و در مزاج سرد فضولات آنها تری بیشتری دارد و در مزاج خشک فضولات هم خشک است.

10-فعل و انفعالات نفسانی : شامل خصوصیات ذهنی و روحی -روانی و ... . در واقع واکنش نفس در برابر کنش ها یا افعال  نفسانی می باشد. اگر واکنش نفسانی دارای قوت و سرعت و کثرت باشد دلالت بر گرمی مزاج می باشد. اگر واکنش های نفسانیه دارای قلت و کندی سرعت باشد، دلالت بر سردی مزاج پایه دارد.از طرفی اگر انفعالات نفسانی دارای ثبات پایداری باشند و مدت زیادی در فرد بماند دلیل بر خشکی مزاج پایه است و اگر این انفعالات به سرعت از بین برود دال بر تری مزاج پایه می باشد.

است که در ترتیب اجناس عشره و اولویت ترتیب آنها، بین حکما اختلاف نظر وجود دارد. مثلا برخی ملمس را ملاک اول قرار می دهند و برخی ملاک چهارم و ... را اولین معیار برای شناخت مزاج پایه قرار می دهند.

نتیجه

بسیاری از مشکلات به وسیله شناخت مزاج پایه قابل حل می باشد. برای شناخت مزاج پایه راه کارهایی وجود دارد که از جمله آن، اجناس عشره می باشد. بررسی و شناخت این اجناس باعث می شود سلامت و بیمار بودن فرد مشخص گردد و درمان بهتر و قطعی تر صورت بگیرد. از طرفی تغذیه خاص و ویژه هر فرد با توجه به شناخت مزاج مشخص می شود. باید توجه داشت که شناخت مزاج در انتخاب شغل، رشته تحصیلی، انتخاب همسر و تربیت فرزندان نیز نقش مهمی را ایفا می کند.

بیشتر بخوانیم : مهرات های طب اسلامی

منابع

-ذخیره خوارزمشاهی، اسماعیل جرجانی ، قم ، موسسه احیا الطب ، 1391ه. ش .

-قانون فی الطب ، ابن سینا ، بیروت ، دارالحیا التراث العربی ، 1426ه.ق.

-شناخت مزاج مزاج مادر زادی ، حمیدرضا توسلی ، کتاب ماه علوم و فنون ، دوره سوم ،شماره 9، دی 1392.

تهیه شده توسط

نجمه زارعی عضو تحریریه آموزش صدای حکیم و دستیار استاد یوسفی