آشنایی با گیاه رازیانه در طب سنتی

آشنایی با گیاه رازیانه درطب سنتی

مقدمه

گیاهان دارویی یکی از منابع بسیار ارزشمند در گستره وسیع منابع طبیعی ایران هستند که از زمان های قدیم به عنوان یک منبع از داروها استفاده می شوند. یکی از مهم ترین و پر مصرف ترین گیاهان دارویی و معطر، گیاه رازیانه است، که وجود تنوع ژنتیکی بین گونه ها، نیاز آبی کم و مقاومت به خشکی بر اهمیت این گیاه می افزاید.

رازیانه

نام علمی: foeniculum vulgare miller

نام انگلیسی : Fennel, Bitter fennel, Sweet fennel, Large fennel

نام عربی : شومر، شَمَر، رازیانج

نام های دیگر : بادیان، بادیان سبز، شَمار (رومی)

تیره گیاه : از تیره چتریان (Umbelliferae)

مکان رویش رازیانه

این گیاه در مناطق مدیترانه ای به خوبی رشد می کند و در ایران در مناطق شمالی کشور در دامنه های کوه های البرز به طور خودرو می روید.

گیاه شناسی رازیانه

گیاهی است دو تا چند ساله، به ارتفاع 80 تا 150 سانتی متر، بدون کرک و سبز تا سبز مایل به آبی بوده و بوی تند و قوی دارد. ساقه آن افراشته و صاف، پر از شیرابه، برگ های پایینی دمبرگ دار، برگ های بالایی غلافدار، گل آذین آن چتری و با گلبرگ های زرد رنگ، میوه آن استوانه ای بوده، دارای رگه های واضح و نوک کند می باشد. دارای دو نوع قابل کشت است که با نام های عمومی رازیانه تلخ و رازیانه شیرین شناخته می شوند. بخش مورد استفاده رازیانه میوه آن است که غالبا بذر می نامند و همچنین ریشه آن، که دارای اثرات درمانی است.

ترکیبات شیمیایی رازیانه:

ترکیبات عمده موجود در اسانس های رازیانه تلخ و شیرین، شامل ترانس آنتول ها، فنکون و استراگل می باشند.

اثرات فارماکولوژیک در طب مدرن

روغن فرار این گیاه منجر به افزایش تحرکات گوارشی می شود. در ضمن مقدار زیاد آن ضد اسپاسم است. آنتول و فنچون موجود در گیاه از بین برنده ترشحات دستگاه تنفسی هستند. اسانس رازیانه به دلیل داشتن ویژگی های ضد میکروبی و ضد اکسایشی که به علت حضور فلاونوئیدها، ترپنوئیدها، کاروتنوئیدها و کومارین ها است، در انواع مواد غذایی و نوشیدنی ها به عنوان طعم دهنده نیز استفاده می شود و اسانس حاصل از این گیاه در صنایع آرایشی و بهداشتی نیز کاربرد دارد.

مواد مغذی موجود در رازیانه خشک (شاخه، برگ ها، ساقه و گل آذین)

رطوبت برگ ها و ساقه : 76.36 و 77.46 در 100 گرم

رطوبت گل آذین : 71.31 در 100 گرم

کربوهیدرات : از 18.44 تا 22.82 اینچ در 100 اینچ

پروتئین : 1.08 گرم در ساقه، 1.37 گرم در گل آذین

چربی : 1.28 گرم در گل آذین و ساقه

قند : 1.49گرم

انرژی : 94 کیلوکاری (بیشترین سهم انرژی برای گل آذین و کمترین مقدار در برگ و ساقه وجود دارد)

طبیعت (مزاج) گیاه رازیانه در طب سنتی

گرم و خشک در آخر دوم و تا سوم نیز گفته اند و گرم در دوم و خشک در سوم نیز گفته شده است که این صحیح است.

افعال و خواص گیاه رازیانه در طب سنتی

ملطف و محلل ریاح، مفتح سدد مجاری سینه و کبد و کلیه ها، جالی و مسکن اوجاع که از برودت باشد،    با قوت تریاقیت و قابضه و مدر بول و حیض و شیر و عرق و نیکوکننده رنگ رخسار، مقوی باصره و معده  می باشد. آشامیدن طبیخ تخم آن جهت خفقان و غشی با گل گاو زبان مجرب است.                                                   

به تنهایی نیز جهت تحلیل ریاح غلیظه و درد پهلو و تهیگاه و قولنج و رفع رطوبات رقیقه و غلیظه و چسبنده به معده و غثیان و دفع بلغم حامض و بدرقه قوت ادویه و ایصال آنها به اطراف بدن و رفع اسهال مزمن است در کتاب طبی (مخزن الادویه) رازیانه دارای 2 نوع می باشد : بستانی و برّی. بستانی را بهترین نوع آن معرفی کرده اند و رازیانه ای که به طور متداول مورد استفاده است همین نوع می باشد.

بیشتر بخوانید: خواص دانه چیا در طب سنتی

کاربردهای سنتی و معاصر رازیانه در طب سنتی

به طور گسترده در سیستم های مختلف طب سنتی مانند آیورودا، یونانی، سیدا، در هند و طب سنتی ایران استفاده می شود. همچنین دارای طیف گسترده ای از کاربردهای دامپزشکی است.

درمان تعدادی از بیماری ها در طب مدرن به عنوان مثال : دردهای شکمی، ضد استفراغ، سوپاپ، آرتریت، سرطان، قولنج در کودکان، ورم ملتحمه، یبوست، دفع، اسهال، دیرزیس، ورم مفاصل، تب، نفخ، گاسترالژی، ورم معده، بی خوابی، کولون تحریک پذیر، بیماری های کلیوی، ملین، لکوره، درد کبد، زخم دهان و معده درد، کاهش دهنده استرس و افزایش حافظه؛ علاوه بر مصارف دارویی، اندام های هوایی یعنی برگ، ساقه و میوه به طور گسترده به عنوان کهکشان نه تنها برای افزایش کمیت و کیفیت شیر بلکه برای بهبود جریان شیر مادران شیرده استفاده می شود. دانه های گیاه رازیانه نیز به عنوان از بین برنده بوی بد دهان کاربرد دارد.

خواص گیاه رازیانه در طب سنتی

بازکنندگی مجاری و گرفتگی های نای و کبد و طحال و کلیه و مثانه است و برای دردهایی که از سردی ایجاد شده باشد مسکن می باشد. مقوی معده و سوی چشم و بادشکن است. محلل اخلاط غلیظ و مدر بول و حیض و شیر و عرق است. از لحاظ پادزهری در مقابل سموم حیوانی، تریاق پرقدرتی است و در عین حال خاصیت خشک کنندگی و جمع کنندگی دارد. در رفع گرفتگی های مجاری ادرار مفید و پاک کننده رحم بوده و زخم ها را از چرک پاک می کند و نیز تب های مزمن و اسهال های کهنه و یرقان را معالجه می کند.

مصلح گیاه رازیانه در طب سنتی:

صندل و سکنجبین

روش مصرف گیاه رازیانه

به بصورت چاي، دم کرده با نبات و قند و به صورت خام در سالاد و پخته شده در برخی غذاها و یا به عنوان

چاشنی مصرف می شود، آشامیدن جوشانده آن معده را تقویت می کند و قوت باصره را نیرو می بخشد.

خوردن رازیانه که با پرسیاوش و انجیر جوشانده باشند سرفه و نفس تنگی و ناراحتی سینه و مری را رفع می سازد. خوردن رازیانه به صورت کوبیده که بعد آن سکنجبین خورده شود تب های کهنه را قطع می کند پاشیدن سوزانده آن که نرم شده باشد بر روی جراحت جلوگیری از انتشار و سرایت زخم به اطراف می کند. مالیدن کوبیده آن با عسل بر محل سگ گزیده علاج زخم آن می کند.

صمغ آن در افعال مثل جوشانده آن و خوردن به مقدار یک نخود آن سنگ کلیه را ریخته و باصره را تقویت می کند.

مضرات گیاه رازیانه در طب سنتی

در طب مدرن : کاهنده غلظت هورمون استروژنی و پروتئین و اسید و آلکالین فسفاتاژ در اندام های تناسلی مردان، افزایش وزن غدد پستانی و اندام های تناسلی در زنان و التهاب زودرس در دختران را به همراه دارد. در دوران بارداری به دلیل فعالیت استروژنی بهتر است استفاده نشود.                             

طبق نتایج آزمایشی مصرف دوز متوسط گیاه رازیانه سبب افزایش وزن غدد پستان و دوزهای بالاتر موجب افزایش وزن مجرای تخمک، آندومتر، میومتر و دهانه رحم شده است.

در طب سنتی : مضر افرادی که مزاج گرم و گرم و خشک دارند؛ رازیانه هضم کندی دارد سبب ایجاد سستی در معده می شود، در برخی افراد ممکن است واکنش های حساسیتی نشان دهد. همچنین در زنان باردار منع مصرف دارد و سبب سقط جنین می شود.

نتیجه گیری

گیاه رازیانه از مهم ترین و پر مصرف ترین گیاهان معطر و دارویی می باشد و از اقلام صادراتی ایران است. رازیانه دارای اسانس بوده و دانه آن مهم ترین اندام تولید کننده اسانس است که در صنایع داروسازی برای مداوای سرفه، دل درد، نفخ، سوء هاضمه کودکان و تحریک کننده شیردهی در مادران شیرده استفاده می شود.

منابع:
1) جمعی از نویسندگان، کتب طبی انتزاعی

2) عقیلی شیرازی، محمد حسین، مخزن الادویه

3) رضا حاجی آقایی، جواد شقاقی، طاهره حسن آبادی، محمد رضا لبافی حسین آبادی، حمیده خلج فصلنامه گیاهان دارویی، مقاله، مروری بر خصوصیات گیاه شناسی، اکولوژیکی، زراعی و فارماکولوژیکی گیاه دارویی رازیانه

 Shamkant B. Badguiar, Vainav V. Patel, and Atmaram H. Bandivdekar(4 

Foeniculum vulgare Mill: A Review of lts Botany, Phytochemistry, Pharmacology, Contemporary Application, and Toxicology

تهیه شده توسط:

 راحله حسنی عضو تحریریه موسسه صدای حکیم و دستیار استاد یوسفی