حفظ و استحکام خانواده به معنای نگهداشت خانواده با صورتی بی محتوا و جسمی بدون جان و روابط و مناسبات در جهت خلاف یا مغایر با اهداف زندگی خانوادگی نیست، بلکه پابرجایی و استواری خانواده مبتنی بر سازوکاری سالم و روابط پرنشاط و رو به رشد و کمال است که حاصل «اخلاق خانوادگی» است.

ساختار مناسب برای حفظ و استحکام خانواده

حفظ و استحکام خانواده به معنای نگهداشت خانواده با صورتی بی محتوا و جسمی بدون جان و روابط و مناسبات در جهت خلاف یا مغایر با اهداف زندگی خانوادگی نیست، بلکه پابرجایی و استواری خانواده مبتنی بر سازوکاری سالم و روابط پرنشاط و رو به رشد و کمال است که حاصل «اخلاق خانوادگی» است. این اخلاق شامل بینش ها، ارزشها، گرایش ها، روش ها، کنش ها و گویش هایی است که یک مجموعه بسامان اخلاقی را شکل می دهد. یعنی نوع نگاه و بینش زن و مرد به خانواده، زندگی خانوادگی و به یکدیگر؛ ارزش هایی که براساس آن زندگی می کنند؛ گرایش ها و وابستگی هایشان در زندگی؛ روش ها و راه حل هایی که در زندگی انتخاب می کنند و پیش می گیرند؛ نوع تعامل و رفتار با هم؛ و زبان ارتباط با هم و نوع گفتگو. در ادامه به نکاتی در ذیل نظام اخلاقی مطرح شده (بینش ها، ارزش ها، گرایش ها، روش ها، کنش ها و گویش ها) اشاره می شود.
 

۱. بینش ها

عملکرد، رفتار، روابط و مناسبات انسان برخاسته از نوع نگاه و بینش، و فهم و درک او از امور و موضوعات است. انسان همان‌گونه زندگی می کند که زندگی را می فهمد؛ رفتارش در خانواده تابع دریافتش از خانواده است؛ روابط و مناسبات زن و شوهر با هم برگرفته از درک آنها از هم است.
 
آدمی دید است، باقی گوشت و پوست
هرچه چشمش دیده است، آن چیز اوست1
 
تا زمانی که نگاه و بینش، فهم و درک افراد اصلاح نشود، انتظار اصلاح عملکرد، رفتار و روابط آنها، انتظاری دور از واقع است. بنابراین برای حفظ و استحکام خانواده لازم است در درجه نخست بینش ها اصلاح شود: نوع نگاه به زندگی، ازدواج، طلاق، همسر، روابط مشترک، فرزند، مدیریت خانواده و ...
 
قرآن کریم و آموزه های پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و اوصیای آن حضرت آکنده از چنین مواردی است. در منطق کتاب الهی، تشکیل خانواده آیتی از آیات الهی و مایه آرامش زندگی است:
«و از نشانه های او این که از نوع خودتان همسرانی برای شما آفرید تا بدانها آرام گیرید.»2
 
هیچ پیوندی در عالم، چون پیوند زناشویی چنین نقشی ندارد، و رویکرد به خانواده از این منظر به رفتار آدمی جهت می دهد.
 

۲. ارزش ها

ارزش های پذیرفته شده نزد زن و مرد در حفظ و استحکام زندگی خانوادگی آنان نقشی مهم بازی می کند. اینکه زن و مرد پیوند زناشویی را امری با ارزش و مقدس بدانند و دوستی و همراهی، و روابط زناشویی، و نیر خدمتگزاری به خانواده را این‌گونه دریابند، زمینه ساز گشودگی دل آنان و افزونی حوصله و تحمل ایشان و پایداری و ایستادگی شان در زندگی است، و این خود عاملی جدی در حفظ و استحکام خانواده است. در آموزه های نبوی، تشکیل خانواده، عشق و دوستی زن و مرد، روابط زناشویی، کار و تلاش برای اداره درست زندگی خانوادگی، فرزندداری، خدمت به یکدیگر و ... همه و همه، با ارزش ترین چیزها معرفی شده است؛ و کافی است که زن و مرد باور کنند که واقعا چنین است، که آنچه بر زبان پیام آور راستی ها، و آموزگار عشق و دوستی ها جاری شده است، بهترین آموزه هاست. در بیان ارزش و تقدس تشکیل خانواده رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرموده است:
«هیچ بنایی در اسلام پایه گذاری نشده است که در پیشگاه خدای عزوجل محبوب تر و ارجمندتر از تشکیل خانواده باشد.»3
 
با چنین جهت گیری ارزشی است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) پیروان خود را به ازدواج و تشکیل خانواده بر می انگیخت.
 
در آموزه های نبوی هر کار صحیحی در نهاد مقدس خانواده، بار ارزشی دارد و محبوب خداوند است، حتی نگاه محبت آمیز زن و مرد به هم و رفتار حاکی از عشق و علاقه آنان به یکدیگر، چنانکه در احادیث متعدد این امر یادآوری شده است. در این باره از پیام آور رحمت آمده است:
«هرگاه فردی به چهره همسرش [از روی دوستی و محبت] بنگرد، و همسرش [از روی دوستی و محبت] بدو بنگرد، خداوند به آن در نظر رحمت کند، و چون مرد دست همسرش را [از روی دوستی و محبت] بگیرد، و زن دست شوهرش را [از روی دوستی و محبت] بگیرد، گناهانشان از میان انگشتانشان بریزد؛ و چون با هم درآمیزند، فرشتگان از زمین تا کران آسمان، آن دو را بپوشانند، و برای هر لذت و شهوتشان ثواب ها ثبت شود.»4
 

٣. گرایش ها

تمایلات زن و مرد، و مطالبات و انتظارات آنان از یکدیگر و از زندگی، و نیز جهات حاکم بر خانواده از امور مهم در حفظ و استحکام خانواده یا سستی و آسیب دیدگی آن است.
 
آخرت ‌گرایی یا دنیازدگی، انصاف‌ گرایی یا بی‌ انصافی، اخلاق ‌گرایی یا بی ‌اخلاقی، نظم‌ گرایی یا بی بندوباری، زیبایی ‌گرایی یا بی توجهی به زیبایی، بلندنظری یا چشم و هم چشمی، ساده زیستی یا تجمل پرستی، اموری است که باید به جد مورد نظر قرار گیرد و زن و مرد جهت گیری های خود و زندگی خانوادگی را با آگاهی و به درستی تنظیم کنند.
 
آموزه های نبوی در این جهت است که بنای زندگی خانوادگی بر آخرت‌گرایی، انصاف‌ورزی، اخلاق‌مندی، نظم واری، زیبایی گرایی، بلند نظری و ساده زیستی قرار گیرد تا سامانی درست و استوار بیابد. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به پیروان خود چنین جهت داده است، و از جمله فرموده است:
«آدمی باید از دنیای خود برای آخرتش، و از زندگی خود برای مردنش، و از جوانی خود برای پیری اش توشه برگیرد، زیرا دنیا برای شما آفریده شده است، و شما برای آخرت.»5
 
چنین گرایشی، زندگی را از فروافتادن در دام دنیازدگی و همت خود را متوجه آن نمودن، نجات می دهد و زمینه بهره گیری درست از امکانات و زندگی خانوادگی در جهت مطلوب را فراهم میکند.
 
جهت گیری منصفانه زن و مرد در زندگی خانوادگی، سلامت بخش روابط آنان و لازمه پایداری و استواری زندگی شان است.
 
اگر همین انصاف ‌ورزی در روابط زن و مرد حکومت کند، بخش عمده ای از سلامت زندگی آنان تأمین می شود، که انصاف‌ ورزی موجب بستگی دل ها، و دوام بخشی دوستی و علاقه ها، و مایه رفع کدورت ها و اختلاف ها است، چنان‌که در بیانات والای امیرمؤمنان علی (علیه السلام) آمده است:
«انصاف ‌ورزی، دل ها را الفت می دهد.»6
«انصاف ‌ورزی، دوستی و محبت را دوام می بخشد.»7
«انصاف ‌ورزی، اختلاف ها را از بین می برد، و موجب الفت و همبستگی می گردد. »8
«با رعایت انصاف است که پیوندها دوام می یابد.»9
 
هرچه گرایش های حاکم بر زندگی خانوادگی، صحیح تر و سالم تر باشد، ساختار خانواده استوارتر و محکم تر خواهد بود؛ و از جمله گرایش های اثرگذار در این جهت، گرایش به کفاف ورزی و قناعت پیشگی، و پرهیز از تجمل پرستی است.
 
تجمل پرستی، چشم و هم چشمی، آزمندی، انتظارات نامعقول از یکدیگر و از زندگی، خانواده را آسیب پذیر می سازد و زمینه تنش و درگیری را فراهم می نماید، درحالی که هرچه جهت گیری زندگی معقول تر و واقع بینانه تر و منطبق بر بسندگی و قناعت باشد، راحتی و آسودگی و استواری زندگی بیشتر می گردد؛ به بیان امام علی (علیه السلام):
«هرکه به مقدار نیاز اکتفا کند، آسایش و راحتی خود را فراهم آورد و گشایش و آرامش را به دست آورد.»10
 
روابط متقابل آرامش بخش و زندگی سالم، جز در پرتو گرایش های سالم و معتدل و معقول امکان پذیر نیست، و آنان که خواهان چنین روابط و زندگی ای هستند، این امر را جدی می گیرند و سلامت و استواری آن را تدارک می نمایند.
 

۴. روش ها

روش ها، راه هایی است که برای رسیدن به هدف با توجه به شرایط و موقعیت ها، مبتنی بر اصول اتخاذ می شود؛ و طبیعی است که برای رسیدن به یک هدف از مسیرهای مختلف می توان عبور کرد و به روش های گوناگون متوسل شد؛ و مهم آن است که برای رسیدن به هر هدفی از راه مناسب آن وارد شد و بهترین روش را به کار گرفت.
 
شناخت علائق و سلایق یکدیگر و تدارک کردن خواسته ها از راه علائق و سلایق، روشی نیکو در مدیریت زندگی خانوادگی است. انجام دادن کار و مسئولیت از سر بی علاقگی و بی حوصلگی بستر بسیاری از رفتارها و مناسبات نادرست است و برای اینکه این عارضه زدوده شود، لازم است با روش برانگیختن انگیزه های شخصی کارها را پیش برد. امیرمؤمنان علی (علیه السلام) فرموده است:
«دل ها را میلی است و روی آوردنی و پشت‌کردنی، پس دل ها را آنگاه به کار گیرید که خواهان است و روی در کار، چه دل اگر به ناخواه به کاری وادار شود، کور گردد.»11
 
پیش بردن خواسته ها در زندگی خانوادگی از جانب هریک از اعضا، با بی میلی و ناخواهی دیگر اعضا، و تحمیل نظر و استبدادورزی، روشی خلاف راه و رسم نبوی است، و برای کسی حق استبدادورزی نیست.
 

۵. کنش ها

مجموعه عملکردها - اعم از کنش ها و واکنش ها - در تشکیل خانواده و زندگی خانوادگی نقش اساسی در تحکیم و استواری نظام خانواده یا تضعیف و آسیب‌پذیری آن دارد. اگر در تشکیل خانواده، گام های نخست، درست و استوار برداشته شود، و عملکرد زن و مرد در زندگی خانوادگی معیارگرایانه باشد و کنش ها و واکنش های خود را با معیارهای روشن و صحیح محک بزنند و تنظیم نمایند، کمتر گرفتار لرزه های آسیب زا می شوند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در آموزهای گهربار پیروان خود را به کنش صحیح و محکم در هر کار فراخوانده و فرموده است:
«هرگاه فردی از شما کاری را انجام می دهد، متقن و محکم انجام دهد.»12
 
اگر در زندگی خانوادگی از آغاز و شکل گیری آن تا تمام مراحل بعدی، از عملکردهای شبهه ناک، تردید آلود، بی پایه، سست و به دور از معیار پرهیز شود و هر عملی مبتنی بر اندیشه و خردورزی و دوراندیشی، و براساس اعتدال و میانه روی باشد، بسیاری از عوامل تهدید کننده و آسیب زا ظهور نمی یابد. ازدواج های مبتنی بر احساسات صرف و به دور از خردورزی و آینده نگری، هزینه کردن های بی برنامه، رفت و آمدهای نابخردانه، معاشرت های آلوده، زیر پا گذاشتن استقلال خانواده و سپردن زمام امور آن به دیگران، هرچند نزدیکان، عملکردهای غیراخلاقی مانند حسادت ورزی، تنگ نظری، خودمداری، دنیاطلبی، محبت های کور و افراطی، خیانت و بی وفایی، آرزوگرایی، خشونت ورزی، حیله گری، انتقام جویی، کینه ورزی، خودستایی، عیب جویی، آزمندی، بی اعتمادی، شتاب ورزی، خمودگی، شماتت گری، پرده دری، پست همتی، ظاهر بینی، بی انصافی، تفاخر طلبی، ستمگری، بی حیایی، برآشفتگی، کارگریزی، کم تحملی، بی حوصلگی، ترشرویی، همه و همه از عوامل سست کردن پایه های زندگی خانوادگی و تخریب روابط انسانی و ایمانی و سوق دادن خانواده به سوی فروپاشی است. عملکردهای معیارگرایانه و پاسداشت رفتار اخلاق‌مندانه بهترین حافظ و نگهبان زندگی خانوادگی است.
 

۶. گویش ها

زندگی خانوادگی به شدت در گرو ارتباط های زبانی و گویش های حاکم بر زندگی است، به گونه ای که سلامت و صلابت زندگی خانوادگی یا بیماری و آسیب پذیری آن سخت متأثر از زبان و نوع به کارگیری آن است، و این سخن که زبان ترازوی انسان است: «اللِّسَانُ مِیزَانُ الإنسُانِ»13 درباره خانواده نیز صادق است. بسیاری از مشکلات و درگیری ها و اختلاف ها، از زبان آغاز می شود، و گاه به مراحل حاد و بحرانی منجر می گردد؛ و از این روست که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) درباره زبان و آنچه بر آن جاری می شود، هشدارها داده، و از جمله فرموده است:
«بیشترین اشتباهات آدمی در زبان اوست.»14
 
نوع گویش می تواند چنان گزنده و آسیب زننده باشد که مدت های طولانی زخم آن و آثار حاصل از آن باقی بماند و در روابط خانوادگی تأثیر منفی بگذارد؛ از این روست که پاسداشت زبان و نوع بیان، امری جدی در زندگی است.
 

آموزش ها

پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بنای تحول مردمان به سوی مطلوب را بر تربیت و آموزش آنان گذاشت، که آدمی در هیچ عرصه ای از آموزش و تربیت بی نیاز نیست.
«اوست آن کس که در میان بی سوادان فرستاده ای از خودشان برانگیخت، تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت بدیشان بیاموزد، و آنان قطعا پیش از آن در گمراهی آشکار بودند.»15
 
در هر حیطه ای از زندگی، اگر آدمی نسبت بدان آموزش های لازم را ببیند و به کار ببندد، زمینه توفیق لازم در آن حیطه را می یابد؛ که به بیان امام علی (علیه السلام):
«مردم فرزند دانایی خود هستند.»16
 
و زندگی خانوادگی از آن جمله حیطه هایی است که آموزش برای آن ضروری و اساسی است. این آموزش شامل امور گوناگونی می شود، مانند آموزش معیارهای لازم برای انتخاب همسر، فراگیری شناخت زن و مرد و تفاوت ها و نیازهایشان، آموزش حقوق خانواده، روابط زناشویی، اصول زندگی خانوادگی، مدیریت خانواده، اقتصاد خانواده، فرزندداری، تربیت فرزند و ...
 
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و اوصیای آن حضرت درباره تمام این موارد آموزش های مفیدی به پیروان خود داده اند. این آموزش ها گاه ضمن خطبه ای ارائه می شد، و گاه در پاسخ به پرسش اشخاص، و گاه از جایگاه سفارش و اندرز و راهنمایی.
 
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) درباره خود فرمود:
«بی گمان من آموزگار برانگیخته شده ام.»17
 
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در مقام والاترین آموزگار، برترین آموزه ها را برای زندگی سعادت آمیز ارایه نمود، و در مقام بهترین مربی، راه و رسمی نیکو را برای پیروی نشان داد.
 
در میان امّتِ مرحوم باش
سنّتِ احمد مَهِل، محکوم باش18
  
پی‌نوشت‌ها:
١. مثنوی معنوی، دفتر ششم، بیت ۸۱۲.
۲. قرآن، روم / ۲۱.
3. بحار الانوار، ج ۱۰۳، ص ۲۲۲؛ مستدرک الوسایل، ج ۱۴، صص ۱۵۲-۱۵۳.
4. مسند زید بن علی، ص ۳۰۲؛ و قریب به همین: الجامع الصغیر، ج ۱، ص ۳۰۲.
5. تنبیه الخواطر، ج ۱، ص ۱۳۱؛ میزان الحکمه، ج ۴، ص ۶۸.
6. شرح غررالحکم، ج ۱، ص ۳۷۰.
7. شرح غررالحکم، ج ۱، ص ۲۶۹؛ عیون الحکم و المواعظ، ص ۴۴.
8. شرح غررالحکم، ج ۲، ص ۳۰؛ عیون الحکم و المواعظ، ص ۲۶.
9. شرح غررالحکم، ج ۳، ص ۲۰۰؛ عیون الحکم و المواعظ، ص ۱۸۷.
10. نهج البلاغه، حکمت ۳۷۱.
1۱. نهج البلاغه، حکمت ۱۹۳.
12. الطبقات الکبری، ج ۱، ص ۱۴۲؛ الجامع الصغیر، ج ۱، ص ۱۱۷.
13. شرح غررالحکم، ج ۱، ص ۳۳۹؛ عیون الحکم و المواعظ، ص ۴۷.
14. المعجم الکبیر، ج ۱۰، ص ۱۹۷؛ روضة الواعظین، ص ۵۱۴: الجامع الصغیر، ج ۱، ص ۲۰۵.
15.  قرآن، جمعه /۲ .
16. الکافی، ج ۱، ص ۵۱؛ تحف العقول، ص ۱۴۴؛ الاختصاص، ص ۲: الارشاد، ص ۱۴۲.
17. مسند ابن المبارک، ص ۴۲؛ مسند أبی داود الطیالسی، ص ۲۹۸؛ سنن الدارمی، ج ۱، ص ۱۰۰.
18. مثنوی معنوی، دفتر ششم، بیت ۴۸۳.

منبع: درسنامه اخلاق خانوادگی، مصطفی دلشاد تهرانی، انتشارات دریا، چاپ اول، 1388، صص 117-109.