چند خاصیت مهم و کاربردی برگ مو از دیدگاه طب سنتی

مقدمه

درخت انگور و تمام اجزای آن، در طب سنتی دارای کاربردهای متفاوت و قابل توجهی هستند؛ از طرفی به علت   مصارف زیاد غذایی ( مثل: دلمه برگ مو، عدس پلو با برگ مو بدون گوشت، پلو برگ مو با سینه ی مرغ، دم پخت برگ مو، سبزی پلو با برگ مو، کوکوی برگ مو ) و دارویی برگ این درخت در بیشتر شهرهای ایران و خواص فراوان برگ مو در طب سنتی، اهمیت بسیار زیادی دارد؛ پس با توجه بیشتری با ما باشید تا شما را با این خواص بی نظیر و دستور پخت یک غذای فوق العاده با برگ مو آشنا کنیم.

درخت انگور یا مو

درخت انگور که نام های دیگر آن، مو، رز  و تاک می باشد و در زبان عربی به آن قضیب گفته می شود از تیره ی  Vitaceae و با نام علمی  Vitis Vinifera  می باشد، که درختچه ای بالا رونده است و توسط پیچک های خود، به راحتی از درخت های نزدیکش بالا می رود  و دارای ساقه ای گره دار است و برگ های آن، پی در پی یا متناوب می باشد. دم برگ دراز دارد و برگ آن 5 لوب دندانه دار دارد و به رنگ سبز تیره، در قسمت فوقانی  پهنک، کرک دار بوده و در سطح تحتانی مایل به سفید است. گل های کوچک و خوشه ای دارد  و میوه ی گوشت دار دارد. در نواحی آسیا می روید، برگ و شیره ی گیاه و میوه ی آن  به 3 شکل  نرسیده ( غوره )، رسیده (انگور ) و خشک ( کشمش )  مورد استفاده است و میوه ی آن  به عربی عنب، به زبان ترکی: اوزم، به زبان هندی: داک نامیده می شود. انگور میوه ی درختی است که صیفی ( تابستانی) و شتوی ( زمستانی ) است، که تابستانی آن دارای انواعی است که بهترین آن، سفید رسیده ی شیرین  و دارای دانه ی بزرگ است و پوستش نازک و تخم آن کوچک می باشد.

انگور انواعی دارد از جمله:  عسگری، صاحبی، ریش بابا و کشمشی که به آن رازقی گویند و غیره. نوع کشمشی خیلی شیرین است.

 

مزاج یا طبیعت انگور و برگ درخت مو

در طب سنتی ایران ، مزاج یا طبیعت انگور  شیرین، گرم و تر می باشد و انگور ترش، مزاج سرد و خشک دارد و قابض ( جمع کننده ) است  و برای گرم مزاجان و تا حدی افراد با مزاج سرد و تر، مفید است و برگ درخت مو دارای مزاج سرد و خشک است و قابض ( جمع کننده ) است.

 

ترکیبات شیمیایی برگ درخت مو

برگ درخت مو، ساکاروز، لوولز، فروکتوز، مواد نشاسته ای، اینوزیت و مقداری اسیدهای آلی دارد و البته دم خوشه ی انگور نیز دارای تا نن، تارتارات پتاسیم، مواد رزینی و اسیدهای آلی است.

 

خاستگاه و منشأ تاک یا درخت انگور

این درخت در نواحی آسیا می روید و مشرق زمین به عنوان خاستگاه آن گفته شده و در عهد عتیق برای اولین بار، حضرت نوح (ع) به عنوان اولین کسی که تاک را کاشته و تاکستان ایجاد کرده ، یاد شده است. و پژوهشگران در حال حاضر، کهن ترین سرزمین برای پیدایش درخت انگور را ، ناحیه ی قفقاز جنوبی ( ارمنستان) می دانند. و البته بین النهرین و مصر و شام و فلسطین، در داشتن انواع انگور مشهور هستند. و طبق شواهد در خراسان و آسیای میانه،  انگور کاشته می شده است.

 

اشاره قرآنی در مورد انگور

« قرآن کریم:  سوره انعام (آیه: 99) »

"و باغ هایی از انواع انگور و زیتون و انار، ( گاه شبیه به یکدیگر وگاه بی شباهت)، هنگامی که میوه می دهد به میوه ی آن و طرز رسیدنش بنگرید، که در آن نشانه هایی ( از عظمت خدا ) برای افراد باایمان است."

 

 

 

  روایت  مربوط به انگور

"پیامبر اکرم ص می فرمایند: انگور هضم کننده غذاست  و نافع غم و اندوه میباشد. و باز می فرمایند: خرما و انار و انگور، از این ها طینت و اصل آدم آفریده شده است.

 

خواص مربوط به درخت انگور یا مو

تمام قسمت های درخت مو، از نظر دارویی مورد استفاده هستند.

 میوه ی انگور:

* اخلاط موجود در بدن را متعادل می کند.

* سبب تصفیه خون انسان می شود.

* دارای مواد مقوی و مفید با غذائیت بالا می باشد.

* ریه و سینه را تمیز و صاف می نماید.

* یبوست را برطرف می کند.

* برای درمان سل ریوی و سیاه سرفه کاربرد دارد.

* ورم معده و روده را معالجه می کند.

* در رفع اسهال خونی و نقرس مفید است.

* افرادی با معده ی ضعیف، انگور را باید بدون پوست مصرف کنند چون پوستش دیر هضم است و ایجاد دل درد و نفخ و ناراحتی های دیگر می کند.

* برای لاغرشدن بسیار مفید است و سبب پاک کردن بدن از سنگ های صفراوی و اسید اوریک و مسمومیت های مزمن ناشی از ( سرب و جیوه )، می شود.

* در تقویت پوست و طراوت آن و روشن کردن رنگ پوست بدن، آب انگور تازه را اگر با پنبه ای به صورت بمالید و 10 دقیقه ی بعد با آب نیم گرم که مقداری جوش شیرین در آن باشد بشویید، اثر زیاد دارد.

* مصرف زیاد آب انگور در بدن سنگ کلیه تولید می کند.

خواص برگ مو در طب سنتی

·        مقوی و تقویت کننده ی بدن است.

·        قابض ( جمع کننده ) است.

·        ادرارآور است و کسانی که دچار عارضه حبس البول ( بند آمدن ادرار) هستند برایشان مفید است.

·        برگ های جوان درخت مو اگر دم کرده و یا جوشانیده شوند برای رفع اسهال خونی ( دیسانتری ) که در اثر عوامل بیماری زا مثل باکتری شیکلا، ایجاد می شود کاربرد دارد.

·        دم کرده ی برگ جوان درخت مو برای اسهال ساده، درمان خون ریزی ها و نقرس و استفراغ و زردی مفید است، اختلالاتی که در گردش خون، هنگام  بلوغ  وجود دارد و یا در اثر یائسگی در خانم ها به وجود می آید برطرف می کند. و برافروختگی که در صورت و گونه ها و بینی و چانه ها به وجود آمده باشد رفع کرده و برای درمان واریس هم کاربرد دارد.

·         اگر برگ های جوان و خشک شده ی درخت مو را به صورت گرد، در آوریم برای از بین رفتن خون ریزی رحم ( در فاصله های قاعدگی ) اثر دارد،  ( اگر منشأ خون ریزی ها، ضعف زیاد و کم خونی باشد)، می توان برای بندآوردن خون ریزی بینی هم از آن استفاده کرد: ( این گرد را به داخل حفره های بینی به سمت بالا می کشید تا خون ریزی بند آید ) و منشأ آن نباید در اثر التهاب و برافروختگی و گرما باشد.

·        برگ های درخت انگوری که دارای انگور قرمز باشد و برگ درخت شاه بلوط هندی، در کاهش دادن دردهای بواسیر بسیار کاربردی است.

·        اگر مرهمی از سرشاخه ی گلدار گیاه فلفل کوهی و برگ مو و کره تهیه کنیم و استفاده شود ، برای از بین رفتن سختی بیضه ها مفید است (فلفل کوهی هیجانات جنسی را کم می کند)

·        برگ درخت های انگوری که  میوه ی آن قرمز رنگ است،  چون ماده ای به نام تا نن، زیادتر دارد، نسبت به سایر درختان انگور برتری دارد.

·        پیچک مو نیز خصوصیات درمانی برگ درخت انگور را دارا  است.

·        استفاده از جوشانده ی برگ درخت مو می تواند سرمازدگی دست و پا را از بین ببرد: ( دست و پا را به مدت 15 دقیقه درآن قرار دهید تا مشکل برطرف  شود.)

·        از دم کرده ی برگ درخت مو،  برای شست و شوی چشم در زمان ورم ملتحمه استفاده می شود و در رفع واریس نیز اثر دارد.

·        خوردن عصاره ی برگ درخت انگور، تنگی نفس را رفع کرده و برای زخم روده مفید است و این عصاره را به صورت حقنه یا تنقیه ( فرو بردن مایعی از مقعد به داخل معده تا سده ها و بادها را باز کند و خارج نماید ) می توان به کار برد.

·         اگر ضماد ( مرهم ) از ساقه و برگ درخت مو تهیه شود و برای درد در ابتدای معده و ورم گرم معده و بقیه ی اعضاء و التهاب و ورم ها استفاده شود، مفید است. به خصوص اگر ضماد همراه با آرد جو باشد سودمند تر است.

·        اگر 25 گرم از برگ خشک درخت انگور را در یک لیتر آب دم کنید، در هنگام اسهال و گرفتگی و نیامدن ادرار و همین طور زردی ( یرقان )، مورد استفاده بوده و برای درمان ورم چشم مفید است.

 

طرز تهیه جوشانده ی برگ درخت مو برای استفاده از خواص آن در طب سنتی

مقدار 15 تا 20 گرم برگ درخت مو را در آب جوش ( 1 لیتر ) بریزید و 10 دقیقه بگذارید بماند، آماده ی مصرف می شود.

 

موارد منع مصرف برگ مو

به طور کلی مصرف بسیار زیاد آن برای بدن زیان آور است، زیرا همان طور که خاصیت درمان اسهال را دارد و قابض ( جمع کننده ) است، چون جالی ( پاک کننده ی بدن از اخلاط ) است و سبب باز شدن مزاج و کارکردن شکم می شود، استفاده ی زیاد از آن، سبب دل درد و بیرون روی خواهد شد پس از مصرف بی رویه آن باید پرهیز کرد.

 

کاربرد اجزاء دیگر درخت انگور و خواص آن ها در طب سنتی

_ شیره ی انگور ملین ( نرم کننده) است و برای افرادی که  در اثر عمل جراحی و غیره ضعیف شده اند، تقویت کننده است .

_ دانه انگور هم تانن دارد و روغن آن را می گیرند که زرد مایل به قهوه ای یا سبز است که در نقاشی و درست کردن صابون و غیره کاربرد دارد.

_ آب انگور در ورم کلیه قابل استفاده است  و برای افرادی که بیماری کبدی دارند نافع بوده و دفع صفرا می کند و زیاد مصرف کردن آن باعث به وجود آمدن سنگ کلیه می شود.

_ انگور رسیده که دارای پوست نازک باشد در درمان یبوست و اسهال خونی و التهاب روده و معده و سیاه سرفه و سل و احتقان یا گرفتگی کبد و طحال و نقرس، نزله های تنفسی وکم خونی اثر دارد ولی مصرف بیش از حد آن دل پیچه ایجاد کرده و سبب اسهال می شود.

_ شیره جوانه های تازه ی درخت انگور ضد تشنج است و شیره ی پیچک مو هم در خونریزی های داخلی به ویژه اسهال خونی کاربردی است.

_  اگر تنه ی درخت انگور را قطع کنند و یا شاخه ی این درخت قطع شود، از محل قطع شده ی آن، قطره های مایعی خارج می شود که به آن گریه ی مو یا اشک مو می گویند و برای بیماری های پوستی و تب خال و ورم ملتحمه ی چشم،  ورم پلک و حتی سنگ کلیه در طب سنتی مورد استفاده قرار می گیرد.

_ شیره ی گیاه یا همان گریه ی مو که البته از شاخه های مسن درخت و در بهار از شکاف شاخه ی قطع شده یا تنه ی درخت قطع شده خارج می گردد، به صورت کمپرس یا مرهم بر روی جراحت ها ی بدن و زخم ها، اثر التیام بخشی دارد.

_ اگر صمغ درخت و آب منجمد شده ی درخت مو، خورده شود. جلادهنده است ( پاک کننده بدن از اخلاط ) و یابس یا جمع کننده، که اسهال را رفع می کند. و ضماد صمغ درخت مو در بیماری پوستی و از بین رفتن خارش پوست،  بسیار مفید بوده  و البته زیاد مالیدنش همراه با روغن زیتون، باعث نازک شدن و از بین رفتن مو می شود.

_ برای رفع زگیل از آب چوب درخت انگور که در حین سوختن آن تراوش می شود، می توان استفاده کرد.

_ برای رفع بواسیر، می توان خاکستر چوب و تراشه ( خرده های ریز) آن که کاملا نرم شده باشد با سرکه استفاده کرد و اگر این خاکستر همراه با روغن گل سرخ  و سرکه و سداب باشد، ورم طحال را از بین می برد.

_ آب چوب و ساییده ی چوب درخت انگور با روغن زیتون و عسل و پیه کهنه برای استخوان شکاف خورده ( شکسته )، شکاف آن را از بین برده و سستی مفاصل را رفع کرده و در تقویت اعصاب نقش دارد.

_ پوست درخت انگور که سوزانده شده باشد، اگر به صورت مسواک به دندان کشیده شود خونریزی لثه را قطع می کند.

_ شکوفه  ی درخت مو را اگر بخورید به مقدار 1 تا دو مثقال، سبب باز شدن ادرار می شود و از طرفی اسهال را قطع کرده و خونریزی را از داخل و خارج  قطع می کند.

_ هسته ی انگور تانن دارد و قابض ( جمع کننده ) است رفع اسهال کرده و اسپرم را کم میکند و همین طور ادرار را کاهش می دهد، افرادی که سل دارند، گرد هسته برایشان مفید است و برای اشخاص با کلیه و مثانه ی ضعیف ( از نظر عملکرد )، مضر و زیان آور است.

_ پوست انگور نیز مزاج سرد و خشک دارد و آن را می سوزانند و خاکستر آن را در درمان زخم به کار می برند ، این پوست میوه ی انگور دیر هضم است.

_ کشمش برای نارسایی کبد و روماتیسم مزمن، کم خونی، نقرس، کم اشتهایی و امراض قلبی بسیارخوب است و بدن را قوی کرده و چون دارای منگنز و کلسیم  و فسفر و آهن می باشد برای حفظ  و رشد جنین در خانم باردار مفید است. ولی مصرف زیاد آن برای کسی که بیماری کلیوی دارد و مزاجش گرم است، مضر می باشد.

"امام صادق ع، از امیرالمومنین روایت کرده: هرکس صبحانه 21 عدد مویز بخورد ( قرمز خشک ) دچار بیماری نشود."

"امام رضا ع می فرمایند: هر کس بخواهد حافظه اش قوی گردد، صبح ناشتا کشمش بخورد."

 

 نکاتی کاربردی از خواص دیگر برگ مو در طب سنتی

برگ درخت مو به صورت های  مختلفی به کار می رود. چون کالری ( انرژی) بسیار کمی دارد. به طور مثال در هر 15 برگ مو، 14 کالری انرژی موجود است و یک وعده غذایی سالم برای قلب ما محسوب می شود و از طرفی، چون چربی ندارد، برای افراد با کلسترول بالا و قند بالا، نقش درمانی دارد. برای درمان التهاب هایی خفیف در معده و لوزالمعده و روده و سایر اندام های داخلی بدن، این برگ، شفا بخش است.

_ خشک شده ی برگ مو و سپس دم کردن آن  و مصرف این دم کرده، در کنترل قند بیماران دیابتی کاربرد دارد.

_ برای بهبود سیستم گوارشی، فیبر موجود در برگ درخت انگور مفید است.  با وجود فیبر در بدن، مواد معدنی درروده ها جذب بهتری دارند و عملکرد سیستم گوارشی بهتر می گردد.

_ ویتامین C  که به مقدار زیاد در برگ مو می باشد، البته خشک شده ی آن، باعث استحکام سیستم ایمنی بدن می شود و از ورود باکتری ها و میکروب ها به بدن جلوگیری می کند و البته مصرف برگ تازه ی مو نیز سبب می شود که سیستم ایمنی بدن راحت تر بتواند با بیماری ها و مشکلات فصلی مقابله کند.

_ پتاسیم موجود در برگ درخت انگور برای درمان فشارخون و بهتر شدن عملکرد قلب به کار می رود.

_ برای درد معده و زخم معده نیز برگ مو مفید است.

_ در هنگام سرماخوردگی از دم کرده ی این برگ می توان استفاده کرد و حتی در فصل پاییز این دمنوش( دم کرده) ، حساسیت فصلی را برطرف می کند.

_ برگ درخت انگور را اگر با گل انار بپزید و آن را به صورت ضماد بر شکم بگذارید، مانع استفراغ و سبب جلوگیری از آن می شود.

 

برگ مو در طب رایج

طبق تحقیقی که بر روی برگ مو انجام شده،  استفاده از عصاره ی آبی الکلی برگ درخت مو و اثر غلظت های مختلف آن بر روی ضربان قلب در محیط آزمایشگاه، کاهش نیروی انقباضی و ضربان قلب ( قورباغه ) را به دنبال دارد و این عصاره با انسداد ( بستن ) کانال های کلسیمی عمل می کند.

البته اثر ضد میکروبی و داشتن  ویتامین ها و مواد معدنی زیاد در برگ درخت مو و اثر ضد سرطانی میوه ی انگور به خاطر وجود آنتی اکسیدان ها در آن، در طب رایج قابل قبول است و استفاده از آن  به صورت خوراکی در مواد غذایی و اثرات دارویی آن ثابت شده است و استفاده از میوه ی انگور برای معالجه نیش زنبور توصیه شده است.

 

غذای سنتی دلمه ی برگ مو

دلمه ی برگ مو یکی از غذاهای سنتی ایرانی است که معروف ترین آن متعلق به تبریز و اردبیل می باشد و از غذاهای لذیذ، خوشمزه و مشهور در خاور میانه است و با خوردن آن می توان از خواص برگ مو که به عنوان مفرده ای مفید در طب سنتی می باشد، بهره مند شد.

 

طرز تهیه دلمه ی برگ مو

 مواد لازم برای( 4 نفر ): برنج 2 لیوان، لپه 100 گرم، پیاز 1 عدد، گوشت چرخ کرده 200 گرم، شکر 2 قاشق غذا خوری، سرکه نصف لیوان، برگ مو به تعداد کافی، سبزی دلمه ی برگ مو شامل: ( پیازچه، مرزه،  شوید، نعناع، جعفری، ترخون و هر سبزی معطر دیگری ) به مقدار لازم ، نمک و فلفل سیاه و زردچوبه و روغن به مقدار کافی

مرحله ی اول: ابتدا  لپه را که از قبل به مدت 2 ساعت خیس کرده ایم تا نفخ آن برود، در آبکش ریخته و بعد در قابلمه ای که آب به مقدار 2 لیوان در آن ریخته ایم و جوش آمده،  می ریزیم تا لپه ها به مرور بپزد. و بعد از پخت،  لپه ها را در صافی ریخته تا آبش برود و کنار می گذاریم.

مرحله ی دوم: سبزی دلمه که در بالا گفته شد و از قبل شسته  و  بعد  از خشک شدن، آن ها  را خرد کرده ایم، کنار می گذاریم.

مرحله ی سوم: برنج را که از قبل خیس کرده ایم، داخل قابلمه ای که نصف آن آب ریختیم و مقداری نمک هم در آن ریخته ایم، می ریزیم،  بعد از اینکه جوش آمد و 6 تا 10 دقیقه گذشت و برنج در آن به حالت نیم پز درآمد و نرم شد، برنج را در آبکش می ریزیم.

مرحله ی چهارم: پیازها را نگینی خرد کرده و در تابه ای روغن ریخته و تفت می دهیم.

مرحله ی پنجم: کمی زردچوبه به پیازها می زنیم و بعداز تفت کامل، گوشت چرخ کرده و مقداری فلفل سیاه و نمک را اضافه کرده و بعد از سرخ شدن گوشت، سبزی خرد شده را در آن ریخته و تفت می دهیم و لپه ی پخته شده و برنج را نیز اضافه می کنیم  و باز مقداری نمک و زردچوبه و فلفل سیاه می ریزیم و کاملا مواد را زیر و رو می کنیم تا مخلوط شود.

مرحله ی ششم:  قابلمه ای را انتخاب می کنیم که برگ مو ها، راحت در آن جابجا شوند و تا نصف آن، آب می ریزیم و روی حرارت زیاد گذاشته تا آب جوش بیاید وکمی نمک داخل آب می ریزیم، و برگ موها را داخل آب در حال جوش گذاشته و بعد از 1 دقیقه از آب بیرون آورده، در آبکش می ریزیم.

مرحله ی هفتم: کمی آب سرد روی برگ موها که در آبکش ریخته بودیم می ریزیم و صبر می کنیم تا آب اضافه ی آن ها خارج گردد ( این کار باعث می شود برگ ها نرم شوند )، حالا یک عدد برگ مو را روی تخته ی آشپزخانه گذاشته  و به اندازه ی 1 قاشق پر، از مواد دلمه در وسط آن گذاشته و برگ را می پیچیم، تمام برگ ها را به همین شکل آماده می کنیم( به صورت دلمه پیچ ).

مرحله ی هشتم:  قابلمه ای که برای پخت دلمه در نظر گرفته ایم را برداشته  و کمی روغن کف آن ریخته و ته قابلمه را با برگ مو کاملا می پوشانیم و دلمه های پیچیده شده را منظم روی آن ها، کف قابلمه چیده و باز روی دلمه ها را با برگ مو، به طور کامل می پوشانیم و یک بشقاب روی این برگ ها قرار می دهیم و دو لیوان آب و نصف لیوان روغن را با هم مخلوط کرده و روی مواد می ریزیم و قابلمه را روی حرارت گذاشته تا مدت 1 ساعت و نیم دلمه ها پخته شوند.

مرحله ی نهم: پس از گذشت زمان گفته شده، نصف لیوان سرکه و شکر را در شیرجوش ریخته و روی حرارت گذاشته و به هم می زنیم تا شکربه طور کامل در سرکه حل شود و بعد از روی شعله بر می داریم.

مرحله ی دهم: برگ روی دلمه ها را کمی میجویم و تست می کنیم، اگر پخته شده بودند، مخلوط سرکه و شکر را روی دلمه ها ریخته و باز می گذاریم 30 دقیقه ی دیگر، قابلمه روی حرارت باشد تا غذا آماده ی خوردن شود، سپس دلمه ها را نوش جان می کنیم.

·        نکته: اگر خواستید دلمه ها شیرین تر شود باید مقدار شکر را بیشتر کنید و در صورتی که طعم ترش تر را دوست دارید، مقدار سرکه را بیشتر بریزید.

نتیجه گیری

با توجه به کاربرد شگفت آور برگ مو و اثرات  و خواص بسیار آن در طب سنتی  و همین طور خواص درخت انگور به طور کلی، می توان گفت یکی از بهترین عوامل در کنترل بیماری های بدن ما، درخت مو همراه  با تمام اجزای آن، به ویژه برگ مو می باشد. پس بکوشیم تا از آن بیشتر استفاده کنیم و با بالا بردن مقاومت بدنی خود، امراض مختلف را از وجودمان دور نماییم  و البته از مصرف بی رویه ی آن نیز پرهیز کنیم تا از آسیب مصون بمانیم.

 

 

 

بیشتر بدانید: برای آشنایی با کامل ترین روش آموزش مبانی طب سنتی اینجا کلیک کنید

 

منابع

 

1-    جمعی از نویسندگان، کتب طبی انتزاعی ( فارسی ) ( طهران قدیم)، 5 جلد، چاپ اول، جلد 1، صفحات 302 و 303 و 304  

2-    حاجی شریف، احمد، (1360 ه ش)، اسرار گیاهان دارویی، 1 جلد، حافظ نوین – تهران، چاپ چهارم، صفحات 1040 و 1041

3-    دریایی، محمد، ( 1388 ه ش )، دانشنامه ی طب اهل بیت علیهم السلام براساس طب الائمه علیهم السلام، 1 جلد، پیام کتاب- تهران، چاپ اول، صفحات 219 و 220 و 221 و 222 و 223 و 224

4-    دکتر غریب ناصری، محمد کاظم، ( زمستان 1382 )، مقاله: اثر عصاره برگ مو بر قلب پرفیوز شده ی قورباغه، مجله طبیب شرق، سال پنجم، شماره ی 4، صفحات ( 227 تا 235 )، SID

5-    زاهدی، ماهرخ (21 آذر 1389 )، آشپزی ایرانی از دیرباز تا کنون، 1 جلد، زوار _ تهران

6-    عباس نژاد، محسن، ( 1385 ه ش )، قرآن و طب، 1 جلد، موسسه انتشاراتی بنیاد و پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه _ مشهد مقدس، چاپ اول، صفحات 211 و 212 و 213 و 214 

7-    عقیلی علوی شیرازی، سید محمد حسین بن محمد هادی، (1260 ه ق )، مخزن الادویه ( فرهنگنامه ی داروهای پزشکی سنتی )، 1 جلد – کلکته – هندوستان، چاپ سوم، صفحه 620

8-    نورانی، مصطفی، ( 1384 ه ش )، دائرة المعارف بزرگ طب اسلامی ( نورانی )، 12 جلد، ارمغان یوسف – قم، چاپ اول، جلد 1، صفحات 195 و 288 و 289 و 290

 

تهیه شده توسط:

            عفت حاجی نوری، دستیار استاد یوسفی، عضو تیم تولید محتوای صدای حکیم، 23 تیر 1401