تدابیر سوء مزاج بلغم در طب سنتی
خلط بلغم و تدابیر سوء مزاج بلغم شناخت
مقدمه
در بدن چهار خلط
تولید می شود که به اخلاط اربعه معروف است. هر کدام از این اخلاط در بدن نقش مهمی
را به عهده دارند و وظایف خاصی را انجام میدهند . در صورتی که این اخلاط به لحاظ
کمی و کیفی متعادل در بدن تولید شوند، نظام بدن به سامان و سلامت است .اما اگر
کیفیت یا کیمیت این اخلاط ،غیر طبیعی باشد ؛این اخلاط غیر طبیعی بدن را دچار
سوءمزاج می کند. یکی ازاین خلط های چهارگانه که در بدن تولید می شود، خلط بلغم است. در این
مقاله سعی داریم شما خواننده گرامی را با خلط بلغم ،مزاج بلغم و وظایف و عملکرد بلغم
و همچنین انواع بلغم غیر طبیعی ،بیماری های رایج مربوط به سوءمزاج بلغم و تدابیر
درمانی سوءمزاج بلغم آشنا کنیم.
تعریف خلط بلغم و اسباب بلغم در طب سنتی:
بلغم ،ماده ای سفید رنگ و ژله ای مانند سفیده تخم مرغ است. مزاج بلغم مانند آب ، سرد و تر است .البته بلغم
طبیعی خیلی سرد نیست ؛ بلکه نسبت به دو
خلط صفرا و خون ، سرد است و مزه ی آن کمی شیرین است. بلغم از دم سنگین است .در
واقع بلغم طبیعی دمی است که به قدر کافی نضج پیدا نکرده است و قابلیت تبدیل شدن به
خلط دم را دارد. اگر بخواهیم درباره اسباب چهرگان خلط بلغم صحبت کنیم می توانیم
بگوییم:
سبب فاعلی برای تولید بلغم حرارت کم کبد است.
سبب مادی تولید خلط بلغم غذاهای غلیظ ،سنگین،مرطوب،لزج،چسبنده
و سرد است که در بخش عوامل بلغم زا توضیح داه می شود.
سبب صوری خلط بلغم قصور و کوتاهی در نضج اخلاط است.
سبب غایی خلط بلغم همان وظایف و عملکرد بلغم است که در ادامه
مطرح می شود.
وظیفه بلغم در بدن
1- تغذیه اندام ها: طبیعت عضو خاصی را برای نگهداری از بلغم در بدن
قرار نداده است. یعنی همانگونه که سودا و صفرا در بدن جایگاه ذخیره دارند، بلغم
چنین نیست؛زیرا بلغم غذای نپخته ی اندام ها، نزدیک به خون است. بنابراین همیشه
باید همراه خون در مجاری جریان داشته باشد؛ تا به وقت لزوم تبدیل به خون شود و به
تغذیه اندام ها برسد. در واقع نیاز ضروری بدن به بلغم در صورت فقدان غذای مورد
نیاز برای اندام هااست که قوای اعضا به کمک حرارت غریزی بلغم را پخته و گوارش می دهد
تا به خون تبدیل شود و اعضا را تغذیه کند.
2-تغذیه اندام های بلغمی مزاج بدن: کارکرد دیگر بلغم مهیا
کردن خون برای برای تغذیه اندام هایی است که مزاج بلغمانی دارند مثل مغز
3-رطوبت بخشی به مفاصل :از آنجایی که مفاصل و اعضای پر حرکت
در اثر حرکت و اصطکاک دچار خشکی می شوند،وظیفه بلغم رطوبت بخشی به این مفاصل است.
بررسی انواع بلغم در طب سنتی:
به طور کلی دو نوع بلغم وجود دارد:
بلغم
طبیعی و بلغم غیرطبیعی
الف-
بلغم طبیعی
بلغم
طبیعی که یکی از اخلاط اربعه در بدن است. در واقع خلط دمی است که به قدر کافی نضج
و پختگی پیدا نکرده است و قابلیت تبدیل شدن به خلط دم را دارد. نشانه
های بلغم
نشانه های بلغم طبیعی:
بلغم طبیعی کمی مزه شیرین دارد و در صورت ماندن بی مزه می
شود . به لحاظ قوام اندکی از خون غلیظ تر
است و این غلیظ تر بودن به دلیل عدم نضج کافی است. این نوع بلغم است که در بدن دارای منفعت است
ب- بلغم غیر طبیعی
بلغم غیرطبیعی ،بلغمی است که از تبدیل شدن به
خون دور باشد و یا تبدیل شدن آن به خون محال باشد ( برخلاف بلغم طبیعی که نزدیک است
تبدیل شدن به خون شود ).خواه این بلغم در
کبد تولید شده باشد خواه در غیر کبد مثل عروق ما ساریقا. در هر صورت تغییر در بلغم
طبیعی یا از جهت طعم است یا از جهت قوام. اما این تغییر از جهت رایحه و رنگ نمی‌تواند
باشد ؛زیرا همه اقسام بلغم بدون بو و سفید هستند و دلیل آن این است که همه انواع
بلغم سرد هستند و سردی سبب بی مزگی وبی بویی میشود. بنابراین اگر بلغم با چیزی
مخلوط شود که رنگ آن را تغییر دهد دیگر از اقسام بلغم نیست .مثل "صفرای محیه"
که با وجود این که در آن بلغم است اما از انواع بلغم غیرطبیعی نیست .
نکته: بلغم طبیعی اگر عفونت کند باز هم جزء بلغم طبیعی محسوب
میشود و از انواع بلغم غیر طبیعی نیست.
دسته بندی های مختلفی از انواع بلغم در منابع طب شریف وجود
دارد که نگارنده پس از تحقیق و بررسی در منابع در دسترس ،همه انواع آن را به صورت
جامع بیان میکند .
بلغم غیرطبیعی به لحاظ
طعم :
1- بلغم ترش( حامض) :این بلغم که مزاج بسیار سردی دارد؛در
معده جمع می شود و معده را سرد و ضعیف میکند و از گوارش غذا باز می‌دارد؛ که در
نتیجه سبب بالا رفتن اسید معده می شود و بخار حاصل از بدی هضم، سبب پوسیدگی و کندی
دندان میشود.همچنین در اثر رسیدن این بخارات به مغز، سردردهای بلغمی ایجاد می شود.
چنانچه این بلغم به پوست برسد؛سبب" بهق سپید" میشود و اگر مواز این بلغم
تغذیه کند؛ سبب پیصی می شود . در صورتی که این نوع بلغم عفونت کند؛ تب های عفونی
پنج یا هفت یا نه روزه ایجاد می شود .
بلغم ترش گاهی همان بلغم
طبیعی است که در اثر رخدادی از درون ایجاد میشود و گاهی در اثر مخلوط شدن با چیز
دیگری ایجاد می شود .مثل مخلوط شدن با سودای سوخته که در این صورت سودای ترش نام
می‌گیرد.
2- بلغم شور (مالح)
:این بلغم گرم و خشک ترین نوع بلغم است و علت ایجاد آن مخلوط شدن رطوبت آبکی کم
مزه یا بی مزه با اخلاط سوخته خشک است؛ که در این صورت اگر این مخلوط شدن در مقدار
،بیشتر از حد معمول باشد ،بلغم تلخ ایجاد می شود که درمنابع،کمتر از آن صحبت شده
است و در واقع نوعی بلغم شور است. این بلغم در روده ها پدید می آید و سبب بیماری "زحیر"
می شود .این بلغم سبب ایجاد تب های سوزان است. اگرپوست از این بلغم تغذیه کند؛
منجر به بیماری های پوستی می شود و اگر به مو برسد "داء ثعلب " ( ریزش
موی سکه ای ) بلغمی را سبب میشود.
3- بلغم بی‌مزه (تفه):
این بلغم که قوام رقیقی دارد؛ در مفاصل جمع می شود و سبب درد مفاصل می شود .اگر
این بلغم به اعصاب برسد سبب استرخاء (سستی )،کسالت و بیحالی میشود
4-نوع دیگراز بلغم بی‌مزه وجود دارد که از بلغم
تفه لزج تر و غلیظ تر است .این بلغم به خون تبدیل نمی‌شود و اگر به دماغ برسد و نتواند
از طریق بینی و حلق دفع شود سبب سکته، فلج و تشنج میشود.
5- بلغم گس مزه (عفص):
این بلغم زمانی به وجود می‌آید که حرارت قوی وجود ندارد تا آن را نضج دهد و حرارت ضعیفی هم وجود ندارد تا آن را بجوشاند و
ترش کند در نتیجه به این بلغم تبدیل میشود.
انواع بلغم به لحاظ قوام
1- بلغم آبکی(مایی):
بلغمی رقیق و بی‌مزه یا کم مزه است و به لحاظ رقیق بودن به آب شباهت دارد.
بنابراین از همه اقسام بلغم ،سردتر و نفوذ پذیر تر در اعصاب می باشد
2-بلغم مخاطی:
بلغمی که در قوام متفاوت است و این تفاوت درقوام کاملاً با حواس مشهود است
3-بلغم خام : بلغمی که
در ظاهر قوام یک دست و پیوسته دارد ولی در واقع قوام یکدستی ندارد. حرارت در این
نوع بلغم موثر نیست و از بلغم مخاطی سردتر است .
4-بلغم زجاجی یا ژله
ای یا شیشه ای: این بلغم علاوه برقوام در مزه هم متفاوت است گاهی ترش و گاهی بی
مزه است و نوع غلیظ بی مزه آن همان بلغم خام است. این بلغم در ابتدا سرد و آبکی
است و متعفن نیست با چیزی نیز آمیخته نشده است. بلکه در اثر احتقان و نرسیدن حرارت
به آن در لابلای بدن می ماند و در اثر تحلیل بخش لطیف آن غلیظ می شود و سردی آن
افزایش پیدا میکند
5- بلغم
جصی( گچی): بلغمی بسیار غلیظ که در اثر زیاد ماندن در مفاصل و منفذهای بدن ،تحلیل
رفته است و بخش غلیظ آن بر جای مانده است. این بلغم غلیظ ترین و سفیدترین نوع بلغم است و به همین دلیل گچی لقب گرفته است
.این بلغم در مفاصل و مهره های کمر باعث ایجاد زواید استخوانی و غضروفی میشود از
جمله سبب تنگی کانال نخاع می شود.
نشانه های جسمانی و
بیماری های سوء مزاج بلغم
همانطور که گفتیم طبیعت بلغم،شبیه طبیعت آب است ،همانطور که
آب را در هر ظرفی که بریزید منبسط می شود،حجم می‌گیرد و به شکل همان ظرف در می آید
، افراد دچار سوء مزاج بلغم هم معمولا بدنی حجیم و چاق دارند، زیرا رطوبت بدن آنها
بالا است.این افراد توانایی جنسی متوسط و تمایلات جنسی کم دارند. نبض هایشان کم
قدرت ، ضعیف و با فاصله و ارتفاع کم و مبهم
می زند. افراد دچار سوء مزاج بلغم دارای پوستی سفید، نرم و شل هستند. میل به خواب دارند و بی حالی و تنبلی و تن پروری، آرام حرف زدن از مشخصات
بارز آنهاست.
معمولاً
انتهای دست و پایشان سرد است و دچار سفیدی زودرس ریش و مو می‌شوند.
معمولاً چشمهای سفید با پف زیر چشم یا آب آوردن دور چشم دارند
وآب بینی آن ها رقیق زبانشان مرطوب و دارای بار سفید است و هنگام غلبه زیاد بلغم
بزاق دهان زیاد و چسبنده میشود، جوری که شبها به روی بالش می ریزد و اگر این غلبه
شدت یابد حتی موقع حرف زدن هم از دهانشان بزاق میریزد. افراد با سوءمزاج بلغم کمتر
تشنه می شوند، ادرارشان سفید و عملکرد هایشان کند است. در خواب معمولاً خواب باران
و رودخانه و سرما سخت و لرزش آور می بینندعرق سرد می کنند.
پوست بدنشان معمولاً سرد و مرطوب است و برعکس افراد با سوء
مزاج صفرا و سودا به صدا حساس نیستند بنابراین کسانی که در برابر صدا حساس هستند
باید رطوبت مغزشان را بیشتر کنند چون حساسیت در برابر صدا نشانه خشکی مغز است. .
مشخصات روحی سوء مزاج
بلغم در طب سنتی:
همانطور که آب به جا های ریز و لایه های زیرین نفوذ میکند سوءمزاج
بلغم سبب می شود فرد خاطرات گذشته‌اش زیاد به ذهنش می آید و معمولاً در گذشته زندگی
میکند همانطور که آب وقتی طغیان می کند و امواج بلند می شود، وقتی به صخره برخورد
می کند ، فروکش میکند بلغمی هم اگر حمله
کند یا خشمگین شوداگر در مقابلش بایستی سریع فرو می نشیند و کوتاه می آید (هر چه
سردی و بلغم بیشتر باشد منفی گرایی، احساس شکست و عدم موفقیت بیشتر می شود)
دقت افراد با غلبه بلغم و تعمق کردن آنها بیشتر است ؛اما
اراده آنها کم است. اگر رطوبت و سردی غلبه یابد تیزهوشی کم شده و فرد کودن می شود.
البته افراد با غلبه بلغم اگرچه تیزهوش نیستند ، اما پرهوش هستند یعنی شاید یک
مطلب را سریع نمی‌گیرند اما ژرف اندیش هستند، توانایی حفظش اطلاعات توسط آنها
بیشتر است .
انعطاف پذیر هستند و اندیشه آنها ثبات ندارد و زود به زود
نظرشان عوض میشود .
زودرنج و احساساتی هستند و به خاطر تنبلی و تن پروری بازدهی
اجتماعی کمی دارند و چون محافظه کار هستند ترسو هم هستند و کم دعوا می کنند و
معمولاً کارشان را با زبان پیش می برند.
تحمل
کم خوابی را اصلاً ندارند.
خصلت
سلطه جویی ندارند و معمولا اطاعت پذیر و منفعل هستند .
دیر
عصبانی می‌شوند و عصبانیت آنها زودگذر است .
معمولاً اعتماد به نفس کمی دارند .
مهربان و صبور هستند و خیلی زود می بخشند و مدارا می کنند . اما اگرخیلی دچار سوءمزاج شوند،سعه ی صدر آنها کم میشود و تحمل فشار و سختی زیاد را ندارند .
این افراد معمولاً مسائل را آسان می گیرند. بنابراین حوصله کارهای
ریز و دقیق را ندارند و به کلیات و بسنده می کنند کم انرژی هستند و زود خسته می
شوند. مسئولیت کارهای سخت را نمی‌پذیرند و در امور اجرایی ضعیف هستند و مدیران
خوبی نیستند.
تخیل
قوی و پراکنده ای دارند. زود اصلاح می شوند و زود خراب می شوند قدرت مبارزه با نفس
در آنها کم است کینه لجبازی غرور و تکبر ،سلطه طلبی، انتقام‌جویی، پرخاشگری و مچ‌گیری در آنها بسیار
پایین است مانند آب زود آلوده و زود صاف می شوند. خاکی و ساده هستند. صداقت در
بلغمی ها زیاد است.
در صورت شدت غلبه بلغم و ایجاد سوءمزاج بلغم بیماری های صعب العلاجی مانند پارکینسون،آلزایمر،سینوزیت،نزله،آلرژی،سکته ،دیابت نوع دو،رماتیسم،ام اس،اوجاع
مفاصل،فشار خون ،زگیل،تب های بلغمی و.... بنابراین پرداختن به تدابیر سوءمزاج بلغم
بسیار ضرورت دارد.
تدابیر سوءمزاج بلغم در طب سنتی:
پرهیز از مولدات بلغم مانند آش رشته ، کاهو، ترشیجات ، اسفناج ، هندوانه، خیار، کدو ، گشنیز ،گوجه فرنگی ،مرکبات ترش ،کیوی ،تخم خیار، تخم هندوانه، تخمه کدو، تخم
کاهو ،تخم کاسنی، نشاسته و غلات.همچنین مصرف لبنیات مخصوصاً دوغ و ماست ترش باید کاهش جدی یابد و در صورت مصرف حتماً باید آن را با مصلح مصرف کند.برای
این افراد چاشنی ها مثل سماق،
غوره، لیمو عمانی و همچنین شربت آلبالو و شربت عناب نیز مضر می باشد.
خوراکی های مفید برای
افراد دارای سوء مزاج بلغم
افراد دارای سوء مزاج بلغم باید غذا های لطیف و گرم میل کنند
مانند گوشت کبک ،بلدرچین به همراه دارچین زیره ،مصرف انگور، مویز، کشمش، انجیر،
نخود آب، سبزیجات و ادویه جات ،شربت هل ،شربت زعفران و عسل ،سبزیجاترمانند
تره،شوید،تره ،میوه های شیرین و رسیده مفید است.
یکی از مهم ترین تدابیر سوء مزاج بلغم توجه به این نکته است
که افراد با غلبه بلغم معمولاً قوه هاضمه ضعیف دارند .بنابراین پرخوری و درهم خوری
،خوابیدن بعد از غذا ،بی تحرکی،بعد از ظهر خوابیدن،مصرف غذاهای غلیظ و پرکالری برای
این افراد بسیار مضر است و ریاضت و ورزش،کم خوری و روزه در صورت امکان ، ترک ناهار
در صورت توان از اصلی ترین تدابیر اصلاح سوء مزاج بلغم است.
تدابیر تخصصی در درمان
بیماری های ناشی از سوء مزاج بلغم
صاحب کتاب ارزشمند اکسیر اعظم درباره تدابیر سوء مزاج بلغم
معتقد است:علاج انواع بلغم های غیر طبیعی توجه کردن به سه چیز است
1- استفاده از ملین به اعتدال
2- قی کردن به اعتدال (که باعث می شود ماده غیر طبیعی بلغم از
معده خارج شود) مثلا با خوردن مخلوط سکنجبین با آب گرم یا آب ترب
3-ادویه های ملطف و مدر و حرارت بخش مثل شربت گلقند
البته در تدابیر سوءمزاج بلغم استفاده از داروهای مرکب و
اعمال یداوی مثل بادکش گرم و انواع ضماد های گرم و محلل وجود دارد که در کتب غنی
طب شریف مانند قرابادین ، ذخیره
خوارزمشاهی و... مفصلا شرح داده شده است.
منابع
هدایة المتعلمین فی طب از اخوینی ، ربیع بن احمد، مشهد ، دانشگاه مشهد، ۱۳۷۱
قانون در طب ، ابن سینا، ترجمه حجازی ، حسین، کاشان، مرسل،۱۳۸۶
ذخیره خوارزمشاهی ، جرجانی، اسماعیل بن حسن،قم ، احیاء طب طبیعی،۱۳۹۱
قانونچه فی الطب، چغمینی،محمود بن محمد ،مترجم: ناظم .اسماعیل، تهران، آبژ، ۱۳۸۹
مفرح القلوب ، شرح قانونچه فی الطب ، میر محمد اکبر بن محمد، لاهمر، مطبعه الاسلامیه
اکسیر اعظم ، ناظم جهان .محمد اعظم، تهران دانشگاه علوم پزشکی ، ۱۳۷۸
مبانی طب ۲ از سلسله جلسات استاد یوسفی
تهیه شده توسط:
مریم بنایی دستیار استاد یوسفی در تحریریه مؤسسه صدای حکیم
